Amsterdam Monumentenstad

Nieuwe Doelenstraat 24

Naam: Doelenhotel
Adres: Nieuwe Doelenstraat 24
Oud adres: B79, wijk 9, klein nr. 13, kadaster G2685, verponding 2190
Postcode: 1012CP
Gebouwtype: Vereniging/horeca
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1882-1883
Architect: J.F. van Hamersveld

(35 afbeeldingen)

Nieuwe Doelenstraat 24

In 1870 werd J.F. Hahn eigenaar van het Kloveniersdoelencomplex, dat hij met het oog op de komende Wereldtentoonstelling verving door nieuwbouw in neo-renaissance. Hij liet het complex slopen, maar delen van het muurwerk en de funderingen van het oude Doelen Hotel en het buitenmuurwerk van de 17de-eeuwse Doelenzaal zouden worden geïncorporeerd. Gezien vanaf de noordzijde en vanaf de zijde van de binnen-Amstel krijgt men de beste indruk van de creatie van J.F. van Hamersveld. Eerstgenoemde zijde toont een korte gevel als hoekpaviljoen. De gevelsteen van J.H. Teixiera de Mattos uit 1883 verwijst naar de toren Swych Utrecht. De façade aan de Amstelzijde wordt gekenmerkt door een driezijdig uitgebouwde koepeltoren. Het koepeltje fungeerde als uitkijktoren. De wijzerplaat van het uurwerk op deze toren wordt geflankeerd door versteende kloveniers, eveneens vervaardigd door Teixiera de Mattos, zij vormen een herinnering aan de oude bestemming van de Doelen. De geweren of "bussen" van deze kloveniers zijn lang geleden verloren gegaan.

Inwendig is de centrale hal het best bewaard gebleven 19de-eeuwse interieuronderdeel, met geaderd marmeren trappen en een balustrade met twee kandelabers. Het decoratieve schilderwerk is gemaakt door G.H. Heinen, bekend van de decoraties in de koninklijke wachtkamer van het Centraal Station.

Omstreeks 1900 wordt het hotel gemoderniseerd door architectenbureau A.L. van Gendt en Zonen. In een trappenhuis op de 1ste verdieping bevindt zich nog steeds een klein deel van het muurwerk van de Doelenzaal, waar de Nachtwacht heeft gehangen. Om die reden heeft de hotelkamer een replica van het beroemdste schilderij van de Gouden Eeuw op de muur hangen waar het schilderij ooit hing. De buitenzijde van het muurwerk is in het nood-trappenhuis te zien: deze muur is de 17de-eeuwse buitengevel van het gebouw die iets terug stond van de rooilijn van de Nieuwe Doelenstraat (zie oude tekeningen). In het muurwerk zijn restanten van de originele kruiskozijnen te zien.

Het gebouw behoort tot de 200 nieuwe rijksmonumenten van 2001.

Restant 17de-eeuwse Doelenzaal.

In 1882 werd de toren Swych Utrecht, een in het complex van de Kloveniersdoelen opgenomen verdedigingswerk uit 1482, gesloopt. Vanaf 1522 had de toren, die leek op de Schreierstoren, deel uitgemaakt van de oefenruimte van de schutterij der kloveniers. In de grote Doelenzaal op de verdieping hingen een groot aantal schuttersstukken als zaalstukken aan drie wanden (de vier wand had vensters). Het beroemdste schuttersstuk dat hier heeft gehangen is de Nachtwacht, die officieel De Compagnie van Kapitein Frans Banning Cocq heeft, het beroemdste schilderij van Rembrandt van Rijn (1606-1669) uit 1642 (in het Rijksmuseum). Rembrandt is er vermoedelijk al vóór 1640 mee begonnen en voltooide het doek vóór 14 juni 1642, de dag dat Saskia werd begraven in de Oude Kerk. Tot 1715 bleef het schilderij hier in de grote Doelenzaal hangen, daarna verhuisde het met diverse andere schuttersstukken naar het stadhuis op de Dam. Rembrandt beeldt het moment af waarop de schutters op het punt staan uit een poort naar buiten te treden. Op een schild aangebracht naast de poort staan de namen van de afgebeelde personen: Frans Banning Cocq, heer van purmerlant en Ilpendam, Capiteijn Willem van Ruijtenburch van Vlaerdingen, heer van Vlaerdingen, Lu[ij]tenant, Jan Visscher Cornelisen Vaendrich, Rombout Kemp Sergeant, Reijnier Engelen Sergeant, Barent Harmansen, Jan Adriaensen Keyser, Elbert Willemsen, Jan Clasen Leydeckers, Jan Ockersen, Jan Pietersen bronchorst, Harman Iacobsen wormskerck, Jacob Dircksen de Roy, Jan vander heede, Walich Schellingwou, Jan brugman, Claes van Cruysbergen, Paulus Schoonhoven. Rechts staat een tamboer met een grote trommel, linksboven de vaandrig met de uitgestoken vaandel. Tussen de soldaten links staat een meisje met een dode kip om het middel (waardoor ook het embleem van de kloveniersdoelen op het schilderij voorkomt: een klauw). Naast de Nachtwacht hingen twee andere schuttersstukken: de Compagnie van kapitein Jan Claesz. Vlooswijck en luitenant Gerrit Hudde van Nicolaes Eliasz. Pickenoy (1591-1653) uit 1642 en de Compagnie van kapitein Cornelis de Graeff en luitenant Hendrick Lauwrensz. van Jacob Adriaensz. Backer (1608-1651), eveneens uit 1642 (beiden in de Hermitage Amsterdam). De serie opdrachten voor schuttersstukken voor de grote zaal op de 1ste verdieping was het grootste schilderproject tot dan toe in de Republiek: zes grote compagniestukken en één groepsportret van de vier doelenheren. Het is niet bekend wat de aanleiding was voor deze opdracht. De nieuwe zaal was al in 1627 gereed. Om de schuttersstukken op te kunnen hangen, werden de vensters dichtgemetseld.

De oude Kloveniersdoelen werden al in de 17de eeuw door de stedelijke magistratuur gebruikt voor ontvangsten en buffetten. Voorname gasten van de stad werden ook wel ter overnachting in dit "herenlogement" gehuisvest. Na de Franse tijd werd de ruimte gehuurd door een heer Brack die hier in 1815 het eerste hotel van de stad begon. Na zo'n tachtig jaar in familiehanden te zijn gebleven werd het hotel verkocht. De nieuwe eigenaar liet het gebouw aanvankelijk nog met twee verdiepingen verhogen, maar gaf in het licht van de aankomende wereldtentoonstelling van 1883, de architect J.F. van Hamersveld van het bureau Van Rouendal & Co de opdracht het nieuwe Grand Hotel De Doelen te ontwerpen.

Gebruikte literatuur:

• Herman Colenbrander. 'De decoratie van de Grote Zaal van de Kloveniersdoelen. Een vooropgezet plan?' Jaarboek Amstelodamum 105 (2013): p. 219-236
• Herman Colenbrander. 'Hoe hoog hing de Nachtwacht? Een kwestie van ellen, voeten en duimen.' Jaarboek Amstelodamum 105 (2013): p. 239-275
• S.A.C. Dudok van Heel. 'The Night Watch and the Entry of Marie de' Medici. A New Interpretation of the Original Place and Significance of the Painting'. The Rijksmuseum Bulletin 57 (2009)/1: p. 5-41
• 'Omdat de vormen goed gekozen zijn'. Een voorstel voor nieuwe rijksmonumenten uit de periode 1850-1940 binnen de Amsterdamse Singelgracht. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1999

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 11821
Functie: Hotel
Architect: Rouwendaele, van
Jaartal: 1882
Bouwstijl: Neorenaissance XIXB

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518441
Adres: Nieuwe Doelenstraat 24
Adressen: Nieuwe Doelenstraat 24
Inschrijvingsdatum: 11-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Op de hoek van Nieuwe Doelenstraat en Kloveniersburgwal aan de zijde van de Binnen-Amstel in 1882-83 tot stand gekomen HOTEL naar ontwerp in Neo-Franse Renaissance van J.F. van Hamersveld van het architectenbureau Van Rouendal & Co. in opdracht van directeur H.F. Hahn. De opdracht werd verleend aan het aannemingsbedrijf Oosterink en Schut voor f 119.900,-. N.B. De eerste steen werd gelegd door Anna Alice Martha Hahn op 4 juli 1882. In 1889 bouwde J.F. van Hamersveld een wintertuin en verscheen er de serre aan de Binnen-Amstel naar een ontwerp van F. Weismantel. In 1905 volgde er een verbouwing door W. van Jaarsveld. In 1911 werd er opnieuw verbouwd door T. Lammers en Foeke Kuipers. Omschrijving. Op een samengestelde plattegrond tot stand gekomen hotel bestaande uit zeven bouwlagen onder een plat dak. De zesde en zevende bouwlaag zijn als attiekverdieping gebouwd. Het gebouw is in baksteen opgetrokken. Gevel Nieuwe Doelenstraat. In hardsteen opgetrokken souterrain en begane grondverdieping. Flauw risalerende ingangstravee met boven de entree twee boven elkaar geplaatste fors uitspringende erkers op zware consoles. Overstekende en gekorniste kroonlijst aan de onderzijde voorzien van klossen en een fries van gekoppelde sierconsoles. De attiekverdieping wordt eveneens afgesloten door een overkragende gootlijst op consoles. De rechthoekige vensters regelmatig in de gevel geplaatst. Als hoekpaviljoen fungerende linkerzijgevel (N) met smalle afgeschuinde hoeken twee vensterassen breed. Gebogen muurvlak op begane grond. Rechthoekige bovenbouw 'rust' op zware, decoratief bewerkte hoekconsoles. Overgang naar eerste verdieping middels decoratief fries. Rechthoekige, met natuursteen bewerkte, vensteropeningen met verdiept geplaatste T-ramen. Marmeren gedenkplaat met voorstelling van de voormalige Swych Utrecht van H.A. Teixeira de Mattos tussen vensters op eerste verdieping. Onder de vensters op de tweede verdieping een fries van kandelaberzuiltjes. Op de hoeken pilasters, ter hoogte van de eerste verdieping gebosseerd. Gevelsteen met tekst betreffende eerste steenlegging (zie bij inleiding). De gevelzijde wordt afgesloten door een toit-en-pavillon. Gevel aan Binnen-Amstel betreft een ingesnoerde driezijdige toren met koepel en lantaarn met aan weerszijden twee naar buiten toe flauw wegdraaiende bouwlichamen van zes vensterassen breed. Toren ter hoogte van begane grondverdieping gebosseerd en op de eerste en vierde verdieping voorzien van een decoratief bewerkte oculus. Die in de vierde verdieping is voorzien van een klok met aan weerszijden twee levensgrote beelden voorstellende 17de eeuwse kloveniers gebeeldhouwd in 1883 door H.A. Teixeira de Mattos. Als materiaal gebruikte hij Savonièresteen. Kolossale hoekpilasters van natuursteen over drie verdiepingen. Linker bouwlichaam met een serre ter hoogte van de begane grondverdieping met bovenliggend plat. Ter hoogte van eerste verdieping pilasters van natuursteen. Ter hoogte van tweede verdieping twee balkons op zware bewerkte consoles. Rechthoekige vensteropeningen met verdiept geplaatste vensters. Rechter bouwlichaam (N) met ter hoogte van begane grondverdieping vier halfzuilen op sokkels met bovenliggend balkon. Ter hoogte van tweede verdieping eveneens balkon op zware bewerkte consoles. Op begane grondverdieping rondboogvormige vensteropeningen met verdiept geplaatste vensters waaronder een fries van kandelaberzuiltjes. Op de verdiepingen rechthoekige vensteropeningen met verdiept geplaatste vensters. Over de gehele gevelzijde een uitkragende en gekorniste kroonlijst op zware bewerkte consoles. Onder de kroonlijst een fries van cartouches. De attiekverdieping wordt afgesloten door een brede decoratief bewerkte kroonlijst. De gehele gevel is verder voorzien van ijzeren sierankers. Alle vensteropeningen hebben een bewerkte natuurstenen omlijsting. Natuurstenen bandwerk. Interieur. De vestibule en trappehuis nog in oorspronkelijke staat. Grijs geaderde witmarmeren trappen en vloeren. Balustrade met twee reusachtige kandelabers van cuivre-poli. De hal heeft door middel van een vide verbinding met de galerijen van de bovengelegen verdiepingen. Waardering. Hotel van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische waarde als uiting van het opkomende hotelwezen ten gevolge van het eveneens opkomende toeristenverkeer en de intensivering aan de handel aan het eind van de 19de eeuw. Eveneens van architectuurhistorische waarde vanwege de esthetische kwaliteit van het gevelontwerp. Bovendien van stedebouwkundige waarde vanwege de ligging aan de Binnen-Amstel.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]