Amsterdam Monumentenstad

Nieuwe Passeerdersstraat 1-3, gezien vanaf de Leidsekade (Singelgracht)

Naam: De Krakeling
Adres: Nieuwe Passeerdersstraat 1-3
Marnixstraat 344-346
Leidsekade 49-50-51
Postcode: 1016XP
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1886-1887
Architect: J. Ingenohl en K. Muller

(13 afbeeldingen)

Nieuwe Passeerdersstraat 1-3, gezien vanaf de Leidsekade (Singelgracht)

De binnenstad van Amsterdam telt slechts een gering aantal als zodanig opgetrokken gebouwen voor sportbeoefening; de veldsporten speelden zich immers af in de buitenlucht, bij voorkeur buiten de bebouwde kom. Een uitzondering vormt de behuizing van enkele binnensporten zoals dit oorspronkelijke Turngebouw, in 1887 voltooid in neo-renaissancestijl door Jonas Ingenohl (1855-1925) en Karel Joan Muller (1857-1942). In het gebouw huisden vier turnverenigingen.

In 1862 werd in Amsterdam voor jongens en meisjes op lagere scholen het gymnastiekonderwijs geïntroduceerd. Enkele onderwijzers bekwaamden zich in het nu verplichte leervak in een gebouw aan de Westermarkt en hieruit onstond in 1863 de Turnvereniging Olympia. Ruim 20 jaar later gaf de Maatschappij voor Turngebouwen aan de architecten J. Ingenohl en K.J. Muller de opdracht een nieuw onderkomen te ontwerpen aan de Nieuwe Passeerdersstraat. Voor de keuze van het ontwerp van de plattegrond, inrichting en gebruik stonden Duitse turngebouwen model. Het ontwerp behelsde, naast de centrale turnzaal, ook een open plaats op het achterterrein voor buitenoefeningen en verschillende woningen in de vleugels aan de Marnixstraat en de Leidsekade. De huuropbrengsten hiervan zouden de financiële situatie van de turnhal moeten versterken. Op zaterdag 19 november 1887 werd het turngebouw feestelijk geopend door de eerste huurders van de zaal: Kracht en Vriendschap, Lycurgus-Achilles, de Amsterdamse Gymnastiek Vereeniging en Olympia.

De gevels in rode baksteen hebben de kenmerkende renaissance accenten als blok- en bandwerk in natuursteen. Op enkele plaatsen zijn aan de gotiek ontleende spits- en driepasbogen toegepast. De ijzeren muurankers van de gevel aan de Marnixstraat vormen tezamen A 1887 O, het jaar waarin de bouw werd voltooid. De schuine treden van de trapgevels zijn gedekt door dakpannen.

De oorspronkelijke turnzaal van 39 bij 13 meter was middels een verplaatsbare scheidingswand in twee gespiegelde zalen verdeeld. De gymtoestellen konden, indien ongebruikt, worden opgeslagen in de lage annex - de huidige receptie - tegen de voorgevel. Bij de afmetingen van de turnhal en de plaats van de toestellen werd in het ontwerp rekening gehouden met het soort oefeningen en de (aan)looprichtingen. Voor de vloer, galerijen en lambriseringen werd gebruik gemaakt van Amerikaans grenenhout. Op de door consoles en korbelen gedragen galerijen stonden de toeschouwers. Hygiëne en veiligheid staan voorop, er is voldoende ventilatie en daglicht en de vloer is voorzien van een elastische houtsoort. De turnzaal is omgeven door kleedkamers, wasruimtes en toiletten. In de kelder wordt een bierkelder annex restaurant ingericht, de latere sociëteit.

De turnhal komt voor in Kees de Jongen van Theo Thijssen (1923): "Het was een fijne boodschap. Met een briefje naar het Turngebouw. Daar werd-ie in de grote zaal gelaten, een reuzenzaal met ééuwig-hoge rekstokken, en uit een apart hok haalde de conciërge twee schermmaskers en een hele bos van die rare dikke handschoenen en een bos slappe degens."

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was dit gebouw nog steeds in functie, het tijdperk waarin de sport die door zoveel Joden en socialisten werd beoefend zeer zwaar werd getroffen. Verenigingen met honderden leden bleven soms over met twintig mensen; de rest was vermoord. Op 3 mei 1952 werd daarom aan de buitenkant van het gebouw een klein monument onthuld: 'Aan onze gevallen makkers 1940–1945'. De kranten hadden er weinig aandacht voor. Er stonden een paar zinnen in het communistische dagblad De Waarheid.

Vanaf 1978 staat het gebouw bekend als 'Jeugdtheater De Krakeling' en bevat het het theatercentrum van de Stichting Jeugdtheater Amsterdam. In 2020 verliet het theater het gebouw en verhuisde naar het Westergasfabriekterrein. Bij de restauratie in 2021 werd de latere scheidingswand tussen de twee turnzalen verwijderd, waardoor voor het eerst sinds lange tijd weer de ongedeelde ruimte zichtbaar werd.

Gebruikte literatuur:

• Peter de Brock. 'Een reuzenzaal met ééwig-hoge rekstokken. 150 jaar Koninklijke Turnvereniging Olympia'. Ons Amsterdam 65 (2013-3): p. 28-33

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 13537
Functie: Turngebouw
Architect: Ingenohl, J. (1855-1925) en K. Muller
Jaartal: 1887 ontwerpjaar (ook genoemd:1886)
Bouwstijl: Eclecticisme
MIP-nummer: 11456
Functie: Turngebouw
Architect: Ingenohl, J. (1855-1925) en K. Muller
Jaartal: 1887 ontwerpjaar (ook genoemd:1886)
Bouwstijl: Eclecticisme
MIP-nummer: 13538
Functie: Turngebouw
Jaartal: 1887 (ontwerpjaar, ook genoemd:1886)
Bouwstijl: Eclecticisme

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518465
Adres: Nieuwe Passeerdersstraat 1-3
Adressen: Nieuwe Passeerdersstraat 1
Inschrijvingsdatum: 22-04-2002
Redengevende omschrijving: Inleiding. Aan de oostzijde van de Nieuwe Passeerdersstraat en op beide hoeken van Marnixstraat en Leidsekade in 1886-87 tot stand gekomen TURNZAAL met bijvertrekken, met woningen (waaronder een conciërge- en kasteleinwoning) aan Marnixstraat en Leidsekade en een bierkelder in het souterrain naar ontwerp in Neo-Hollandse Renaissance van Jonas Ingenohl en K. Muller in opdracht van de Maatschappij voor Turngebouwen te Amsterdam bij monde van J.H. Stokvis. N.B. Het gebouw werd geopend op 19 november 1887. Er huisden 4 turnverenigingen: 'De Amsterdamsche Gymnastiek-Vereeniging', 'Kracht en Vriendschap', 'Olympia' en 'Lycurgus'. In april 1978 vestigde zich hier het kindertheater 'De Krakeling'. Omschrijving. Op een U-vormige plattegrond, rond een binnenplaats tot stand gekomen en geheel in rode baksteen opgetrokken samenstel van bouwvolumen bestaande uit een turnzaal met daaromheen bijvertrekken van twee bouwlagen met aan weerszijden hiervan, en met de voorzijde gelegen aan zowel Marnixstraat en Leidsekade, woningen bestaande uit een souterrain, drie verdiepingen en een kapverdierping. De buitenste risaliet van beide gevelzijden heeft onder de kap nog een derde verdieping. Alle bouwvolumina worden gedekt door een zadeldak met pannen. Zijde Nieuwe Passeerdersstraat. Tussen twee risalieten teruggeplaatste turnzaal van 8 vensterassen breed, gelegen achter een recent tot stand gekomen voorgebouw met lessenaarsdak (laatst genoemde niet bij de bescherming inbegrepen). De middelste twee vensterassen hebben een trapgevel met bolvormige bekroning als afsluiting, gedekt door een steekkap. De schuine treden van de topgevel zijn bedekt met pannen. De traveeën van dit teruggeplaatste bouwdeel worden gemarkeerd door steunberen. De gekoppelde vensters met bovenlichten hebben boogvelden. De vensters van de twee middelste traveeën zijn gevat in een driepasboog. Tussen deze driepasbogen een jaartalsteen. In de topgevel een venster met boogveld. De aan weerszijden geplaatste ingangstraveeën zijn voorzien van een ingang met aedicula. Dubbele deuren. Boven de rechteringang in het fries: TURNZAAL. Zijde Marnixstraat. Gevel bestaande uit middendeel van vijf vensterassen breed. Twee hoekrisalieten, de rechter omlopend in de Nieuwe Passeerdersstraat. Middelste bouwlichaam bestaande uit souterrain, bel-etage, eerste, tweede en een kapverdieping. Middelste travee voorzien van een door de gootlijst brekend topgeveltje, aan de onderzijde voorzien van boognissen. Souterrain voorzien van hoge rondboogvormige vensteropeningen met diepliggende vensters achter traliewerk en twee rondboogvormige ingangen, geheel links. Cordonlijst markeert overgang naar bel-etage. Rechthoeke vensteropeningen met kruiskozijnen. Overstekende eerste verdieping met rondboogvormige vensteropeningen waartussen jaartalankers. Tweede verdieping met brede afwaterende cordonlijst onder de vensters. Twee dakkapellen. Hoekrisalieten voorzien van trapgevels met dakpannen op de treden. Linkerrisaliet voorzien van trapportaal met tegelwerk. Over eerste en tweede verdieping een erker. Spitsboogvormige vensteropeningen ter hoogte van derde verdieping. Rechterrisaliet omlopend naar Nieuwe Passeerdersstraat met beeld op een sokkel, erker ter hoogte van tweede verdieping en een door de gootlijst brekend topgeveltje. Achterzijde van beide risalieten eveneens voorzien van trapgeveltje. Zijde Leidsekade. Eveneens opgedeeld in middenbouwdeel met twee hoekrisalieten. Nagenoeg identiek aan Marnixstraatzijde doch met de volgende verschillen: middelste travee van middenbouwdeel voorzien van portiek met trapportaal. Boven vensters van bel- etage Tudorboogvormige nissen. Opengewerkte 'tuit' van topgevel in rechterrisaliet met daaronder sierijzeren hijsbalk. Het INTERIEUR van de turnzaal is nog in oorspronkelijke staat met houten vloer, lambrizering, open dakstoel met trekspanten en tekstfries. Waardering. Voormalige turnzaal met bijbehorend interieur en met bijvertrekken en woningen van cultuurhistorische waarde alsmede van architectuurhistorische waarde vanwege het belang voor het oeuvre van Ingenohl & Muller. Eveneens van belang vanwege de functionele zeldzaamheid en vanwege de gaafheid van zowel interieur als exterieur.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]