Amsterdam Monumentenstad

De Dam, onbekende kunstenaar, vroeger toegeschreven aan Hendrick van der Burgh, ca. 1660

Op een schilderij van mogelijk Hendrick van der Burgh uit ca. 1660 rijst rechts achter het stadhuis een toren op, de Nieuwekerkstoren. Opmerkelijk aan dit schilderij is dat de Nieuwekerkstoren is afgebeeld terwijl deze nimmer werd voltooid. Bij de restauratie van het schilderij in 1929 is de toren tevoorschijn gekomen. Die was kennelijk overgeschilderd om het schilderij in overeenstemming te brengen met de werkelijkheid.

Eerste steen op 26 september 1646

De Nieuwe Kerk had aanvankelijk geen toren, maar toen de kerk in 1645 werd getroffen door een brand, kwamen er plannen op tafel voor een toren. De eerste steen werd gelegd op 26 september 1646, maar al in 1652 werd de bouw gestaakt. Eeuwenlang bleef de torenbasis aan de NZ Voorburgwal een obstakel voor het verkeer, totdat deze uiteindelijk in de 19de eeuw werd gesloopt. De traditionele verklaring voor het niet voltooien van de toren is dat de stadsbestuurders niet wilden dat een hoge toren boven het nieuwe stadhuis zou uittorenen: de kerkelijke macht ging niet boven de staatsmacht. Een mooi verhaal, maar het is waarschijnlijker dat de hoge bouwkosten het torenplan deed sneuvelen. In 1652 brak immers de Engelse Oorlog uit die de handel in Amsterdam vrijwel plat legde. De stad moest flink op haar bouwkosten bezuinigen. We zien dan ook een terugval en stabilisatie in de uitgaven van Publieke Werken vanaf 1652.

Gotische architectuur uit de 17de eeuw

In het Amsterdam Museum worden twee houten maquettes bewaard van de Nieuwekerkstoren, klaarblijkelijk ontwerpvarianten, met zowel classicistische als gotische elementen. Jacob van Campen, de architect van het stadhuis, wordt genoemd als de ontwerper van de Nieuwekerkstoren. De Gotiek was halverwege de 17de eeuw al lang niet meer de gangbare bouwstijl, maar de ontwerper trachtte de toren aan te passen aan de architectuur van de middeleeuwse kerk die in 1645 onder leiding van Jacob van Campen werd herbouwd. Als de toeschrijving aan Jacob van Campen klopt, is het opmerkelijk dat de grondlegger van het Hollands Classicisme bereid was een toren met gotische elementen te ontwerpen. Onmogelijk is het niet, want het idee dat architectuur altijd een 'eigentijds' karakter moet hebben, is een moderne uitvinding die in de 17de eeuw nog niet bestond. Jacob van Campen was immers ook betrokken bij de herbouw van de Nieuwe Kerk in oude vormen. We zouden dat vandaag het werk van een restauratiearchitect noemen.

(26 september 2015)