Amsterdam Monumentenstad

Nieuwe Kerk, gezien vanaf de Dam

Naam: Nieuwe Kerk
Adres: Nieuwezijds Voorburgwal 143
Gebouwtype: Kerk
Bouwstijl: Gotiek
Bouwjaar: 1408, 15de eeuw, 1645
Restauratie: 1892-1914, 1959-1980

[Nieuwe Kerk]

(123 afbeeldingen)

Geveltop van het zuidtransept

De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken op te richten. In 1408 gaf de bisschop van Utrecht toestemming voor het bouwen van een tweede parochiekerk, naast de Oude Kerk. De Nieuwe Kerk was waarschijnlijk toen al in aanbouw, vanaf 1393. De kerk verrees op de plaats van de boomgaard van Willem Eggert (±1360-1417) die het stuk grond achter zijn huis aan de Nieuwendijk ter beschikking had gesteld (hij is er ook begraven). Op 30 mei 1410 werd de kerk gewijd aan Onze Lieve Vrouwe. Later werd de kerk tevens aan de Heilige Catharina opgedragen. De kerk, die dus eigenlijk de Maria- en Catharinakerk of Onze Lieve Vrouwekerk heet, werd in de loop van de tijd steeds verder uitgebreid. In ±1435 begon men aan de bouw van het schip. De straalkapellen lijken in één campagne te zijn gebouwd, in ca. 1500 (voor 1510). Spoedig daarna bouwde men de lichtbeuk, omdat de kerk door de aanbouw van de kapellen te donker was geworden. Omstreeks 1540 was de kerk grotendeels voltooid, zij het dat het schip niet zeven maar vijf traveeën lang is geworden (zie een bewaard gebleven schilderij van het ontwerp van de kerk).

De Nieuwe Kerk is in opzet vergelijkbaar met Franse kerken (m.n. de kathedraal van Amiens) en stijgt letterlijk en figuurlijk uit boven de baksteengotiek van de Oude Kerk. De invloed van de Franse gotiek is ook te zien in de straalkapellen rond het koor. De verhoging van de noordelijke transeptarm uit ±1530-1540 (uiterlijk 1544) heeft echter vroege renaissance motieven, zoals deelzuiltjes, schelpvormige nissen en frontons (vergelijk de Heilig Grafkapel van de Oude Kerk). De stadsbranden van 1421 en 1452 hadden de kerk beschadigd, maar de schade was niet zo ernstig als de brand van 1645, veroorzaakt door loodgieters die op het dak bezig waren. Van het schip en het dwarspand stonden nog slechts de muren overeind. De kerk is daarna in de middeleeuwse stijl hersteld, met veel respect voor het oorspronkelijke gebouw. Bij deze herbouw was de classicistische architect Jacob van Campen betrokken.

De kerk heeft geen toren. In 1565 werd echter een torenfundering gelegd, aan de westzijde van de kerk, aan de Nieuwezijds Voorburgwal. Van de plannen kwam echter niets terecht: het politieke klimaat culminerend in de beeldenstorm van 1566 legde de bouwactiviteiten stil. Na de Alteratie kwam een stadsregering aan de macht die er niets voor voelde dat het burgerlijke stadhuis zou worden overvleugeld door een kerktoren. Wel werd bij wijze van concessie het nieuwe stadhuis zover naar achteren geplaatst dat de transeptgevel van de kerk aan de Dam kwam te liggen. Toch begon men in 1646 met de bouw van een toren. Er zijn enkele ontwerpen van de toren bewaard gebleven, evenals een aantal tekeningen en schilderijen van de Dam met de voltooide kerktoren (o.a. te zien in het Amsterdam Museum). In 1653 werd de bouw van de toren gestaakt (men was inmiddels gevorderd tot de halve hoogte van het schip). In 1783 werd de torenstomp gedeeltelijk gesloopt, omdat deze op de drukke Nieuwezijds Voorburgwal in de weg stond. De stomp was in een gotiserende stijl gebouwd, waarschijnlijk naar een ontwerp van Jacob van Campen, de grondlegger van het Hollands Classicisme.

Ook al mocht de toren niet gebouwd worden, de kerk overvleugelde door zijn plaatsing aan de Dam al spoedig de Oude Kerk. In het Koninkrijk nam het belang van de kerk nog verder toe, sinds koning Willem I in 1814 in deze kerk de eed op de grondwet aflegde. Sindsdien zijn in deze kerk alle Nederlandse vorsten ingehuldigd.

De kerk werd in de jaren 1892-1914 gerestaureerd, waarbij neogotische elementen aan de kerk werden toegevoegd (zoals de afwerking en de torens van de westgevel). In de jaren 1959-1980 werd de kerk opnieuw gerestaureerd, waarbij een neo-gotische aanbouw aan de Dam-zijde, het Ministerie-gebouw, werd vervangen door meer ingetogen gebouw, ontworpen door architect prof. Wegener Sleeswijk. In 1980 werd de kerk overgedragen aan een stichting die tot doel heeft het gebouw te vullen met "activiteiten van maatschappelijke, culturele en religieuze aard".

Rondom de preekstoel, orgel op de achtergrond

In het interieur vallen in de eerste plaats de samengestelde bundelpijlers met koolbladkapiteel op, een typische Amsterdamse pijler die we ook in de Oude Kerk aantreffen (en in de gesloopte Heilige Stede). Op de kraagstenen van het koorgewelf zijn de twaalf apostelen afgebeeld. Door de beeldenstorm in 1566, de Alteratie van 1578 en ook de brand in 1645 zijn er weinig inventarisstukken uit de Middeleeuwen. Het koor bleef echter de favoriete begraafplaats voor beroemde en welgestelde personen. Op de grafzerken treffen we vele beroemde namen aan. In de kerk zijn begraven: schrijvers en dichters als Joost van den Vondel, P.C. Hooft, Jan Vos, J.J.L. ten Kate en Isaäc da Costa; de bekende burgemeesters Cornelis Pietersz Hooft, Jan Six en Nicolaes Tulp; de orgelbouwers German Galtusz en Jacob Galtusz van Hagerbeer; de hoogleraar Caspar van Baerle; en vele anderen.

Uit de inventaris van na de brand moeten genoemd worden: het monumentale koorhek uit 1645; de indrukwekkende preekstoel uit 1649-1664; het grote orgel, voltooid in 1655 (ontworpen door Jacob van Campen, met beeldhouwwerk van Artus Quellijn en schilderwerk van Jan Gerritsz van Bronckhorst, orgelwerk in 1652 gemaakt door H.W. Schonat uit Kitzingen/Main (Duitsland), in 1668 uitgebreid met een bovenwerk door J. van Hagerbeer); het transeptorgel uit ca. 1645 gemaakt door G. van Hagerbeer; de gebrandschilderde ramen van het noordelijke venster uit 1650 (die graaf Willem IV tonen terwijl hij de drie Andreaskruizen aan Amsterdam schenkt; het bovenste gedeelte is uit 1977); het praalgraf van Jan van Galen uit 1653 en Michiel de Ruyter uit 1681. Ook is er een grafmonument voor Van Speyck uit 1831, een 19de-eeuwse held.

Het oude koorhek was in de brand verloren gegaan. Het nieuwe koorhek waarvan de opbouw teruggaat op gotische voorbeelden, was het eerste volledig geelkoperen koorhek, gemaakt door Johannes Lutma (1624-1689), naar ontwerp van zijn vader, de beroemde edelsmid Johannes Lutma (1584-1669). Koorhekken sloten het koor af en waren van oudsher vaak van eikenhout met opengewerkte panelen van geelkoper. Een volledig geelkoperen koorhek was nooit eerder gemaakt. Het koorhek is in de barokke classicistische stijl van de periode, met getorste zuiltjes en kwabachtige versieringen. Zes pilasters dragen een klassiek hoofdgestel met daarop, geflankeerd door leeuwen, een wapenschild met aan de voorkant het Amsterdamse stadswapen en aan de achterkant het stadszegel, het koggeschip. De voet van het koorhek is van zwart en wit marmer waarin kwabachtige maskers zijn geplaatst.

Na de brand van 1645 kreeg beeldhouwer en houtsnijder Albert Jansz Vinckenbrinck (1604-1664) opdracht voor het maken van een nieuwe preekstoel voor de Nieuwe Kerk. Bekend is dat hij van 1649 tot 1664 werkte aan de houten preekstoel, die hij zeer rijk versierde met houtsnijwerk van engelen en personificaties. Let op het schijnperspectief van de panelen met architectonische doorkijkjes waarin de werken der barmhartigheid zijn uitgebeeld. Achter de preekstoel staat de dooptuin waarvan de geelkoperen toegangsbogen eveneens door Lutma zijn ontworpen.

Het praalgraf van de zeeheld Michiel Adriaansz de Ruyter staat pontificaal op het hoogaltaar, op de locatie waar in de middeleeuwse tijd een altaarstuk stond. De Ruyter werd bij zijn dood in heel Europa als de grootste admiraal van zijn tijd gezien. Het lichaam van de admiraal, die op 29 april 1676 was overleden in de Baai van Syracuse nadat hij in de Slag bij Agosta was geraakt door een kanonskogel, arriveerde pas op 16 februari 1677 in Amsterdam. De Ruyter werd met grote plechtigheid en op kosten van de Staten-Generaal begraven in de Nieuwe Kerk. Aanvankelijk had men een graf in de Oude Kerk te Amsterdam uitgezocht, maar het lukte niet om een ruime grafkelder te bouwen omdat de eigenaar van een graf weigerde deze voor dit doel af te staan. Op 18 maart 1677 vond de bijzetting plaats in de Nieuwe Kerk. Boven de ingang van de grafkelder is het grafschrift "Intaminatis Fulget Honoribus" aangebracht (Latijn voor "Hij blinkt in onbezoedelde eer", een citaat uit Horatius' Ode III.2.). Het praalgraf boven de grafkelder, prominent als een seculier altaarstuk op het hoogaltaar, werd ontworpen door Rombout Verhulst (1624-1698). Het duurde jaren voordat het gereed was. Pas in 1681 werd het voltooid. Architect Adriaan Dorsman leverde een belangrijke bijdrage, namelijk de architectonische achterwand van het grafmonument waarop het beeldhouwwerk werd geplaatst. Het paalgraf, dat is uitgevoerd in zwart, wit en rood marmer, bestaat uit een met de absis van het koor meebuigende wand. Het is onderverdeeld in drie velden die door zuilen en pilasters worden geflankeerd. In het rijker bewerkte middengedeelte ligt in wapenrusting de figuur van De Ruyter op een tombe met zijn hoofd op een kanonsloop. In zijn rechterhand houdt hij de bevelhebberstaf, de linkerhand rust op de borst. Aan zijn hoofd- en voeteneinde rijzen tritons uit het water op. Engeltjes houden een schepenkroon vast boven een in reliëf uitgebeelde zeeslag. De op een bazuin blazende vrouwenfiguur tussen de wapenschilden van Holland en de Republiek is de personificatie van de Faam. Op de velden ter weerszijden zijn deugden afgebeeld: links de Voorzichtigheid en rechts de Standvastigheid. Het familiewapen van De Ruyter, omgeven door vlaggen, bekroont het geheel. Op de zwartmarmeren platen aan de voet van het monument staan de heldendaden van de admiraal in vergulde letters opgetekend. Het slot luidt: "Immensi Tremor Oceani" (Latijn voor "Schrik van de Grote Oceaan"). Kan het symbolischer dat het praalgraf van een dienaar van de Republiek op het hoogaltaar van een kerk werd geplaatst?

Tegen de kerk gebouwde huizen.

Rondom de kerk zijn in de loop van de eeuwen enkele gebouwtjes aangebouwd, waaronder enkele kleine zeer ondiepe woon- of winkelhuizen die een eigen adres hebben en als aparte objecten worden beschouwd (zie: NZ Voorburgwal 125, NZ Voorburgwal 127-131, NZ Voorburgwal 133-137, Gravenstraat 15, Gravenstraat 17, Gravenstraat 17A, Gravenstraat 19, Eggertstraat 2, etc.)

In de Gravenstraat staat een classicistisch gebouwtje tegen de Nieuwe Kerk dat geen eigen adres heeft en in het Monumentenregister ook niet als een apart object wordt beschouwd: het is het Diaconiehuis van de Nieuwe Kerk, gebouwd in 1642. De aanbouw aan de Dam-zijde, het Ministerie-gebouw, dateert uit 1980 en is in een terughoudende stijl ontworpen door architect prof. Wegener Sleeswijk. Het kwam in de plaats van een neogotisch gebouw.

Gebruikte literatuur:

• Dr. J. van Breen. 'De geschiedenis van den bouw der Onze Lieve Vrouwe Parochiekerk of Nieuwe Kerk te Amsterdam'. Jaarboek Amstelodamum 40 (1944): p. 52-116
• Mej. B.M. Bijtelaar. 'De Nieuwe Kerk'. In: H.F. Wijnman. Historische Gids van Amsterdam. Amsterdam, 1974: p. 54-63
• Th. H. von der Dunk. 'Hoe klassiek is de gothiek? Jacob van Campen en de toren van de Nieuwe Kerk te Amsterdam, een nieuwe benadering van een oude kwestie'. Jaarboek Amstelodamum 85 (1993): p. 49-90
• Th. H. von der Dunk. ‘De Amsterdamse Nieuwekerkstoren. Een herziene kijk op het mogelijke auteurschap van Jacob van Campen.’ Jaarboek Amstelodamum 98 (2006): p. 16-61
• Mariannen Eisma. 'Albert Jansz Vinckenbrinck. Ontwerper en beeldsnijder'. Maandblad Amstelodamum 83 (1996): p. 33-43
• H. Janse. 'De restauratie van de Nieuwe Kerk in de jaren 1908 tot 1914'. Maandblad Amstelodamum 49 (1961): p. 193-196.
• R. Meischke. 'De Nieuwe Kerk te Amsterdam'. Bulletin KNOB 15 (1962): p. 313-336
• Gabri van Tussenbroek. 'De middeleeuwse bouwgeschiedenis van de Nieuwe Kerk.' Jaarboek M&A 10 (2011): p. 23-37
• 'De Nieuwe Kerk van Amsterdam'. Jaarboek Amstelodamum. Amsterdam, 2023

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5940
Adres: Nieuwezijds Voorburgwal 143
Adressen: Nieuwezijds Voorburgwal 143
Inschrijvingsdatum: 13-10-1970
Redengevende omschrijving: Nieuwe Kerk. Gotische kruisbasiliek met koorkapellenkrans (XV/XVI; fragment van onvoltooide westtoren midden XVII). a. Hoofdorgel: van oorsprong orgel met Hoofdwerk, Rugwerk en vrij Pedaal, in 1652 gemaakt door H.W. Schonat uit Kitzingen/Main (Duitsland) In 1668 uitgebreid met een Bovenwerk door J. van Hagerbeer. In 1975-1981 gerestaureerd door de firma Marcussen uit Aabenraa (Denemarken). b. Transeptorgel. In eerste aanleg een orgel met Hoofdwerk en Borstwerk, ca. 1645 gemaakt door G. van Hagerbeer. In 1648 verbouwd tot tweeklaviers orgel met Hoofdwerk en Zijwerk. Van het orgel is alles behouden gebleven, behoudens het pijpwerk en de windvoorziening. Deze ontbrekende delen werden gereconstrueerd bij de laatste restauratie in 1987-1989. Aan de zuider dwarsbeuk twee zonnewijzers: een grote ronde plaat van marmer in de topgevel en een drievlakkige zanstenen zonnewijzer geplaatst aan de oostelijke steunpilaar van het zuider dwarsschip.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]