Herengracht 250 
Adres: Herengracht 250
Oud adres: KK181, wijk 39, klein nr. 444, kadaster E3848, verponding 1532
Postcode: 1016BV
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Verhoogde lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1720±, 1743
Opdrachtgever: Joan Gillis (1720), Philip Gilles (1743)
(18 afbeeldingen)
Fraaie verhoogde lijstgevel, in 1743 verbouwd, met kleine halfcirkel verhoogde lijst met consoles en raampjes waarboven balustrade met middenverhoging met wapen vastgehouden door twee leeuwen, fraaie deur in overgang Lodewijk XIV-XV, stoep met flesbalusters en een S-vormige beginbaluster. Tuinhuis (=gemeentelijk monument 280802). Interieur: Fraaie stucwerkgang uit de bouwtijd met ondermeer stucreliëf boven de ingang naar de zaal, ook met griffioenen.
In 1744 maakte Jacob de Wit (1695-1754), in opdracht van de weduwe van de katholieke koopman Joan Gilles (1641/42-1721), geboren Catherina Maria de Surmont (1656-1743), voor dit grachtenhuis een prachtig plafondstuk De Dageraad verdrijft de nacht met als hoekstukken donkere grisailles die de vier jaargetijden uitbeelden. Zij stierf voordat het plafond werd geleverd. Het werd geplaatst door haar zoon en opvolger, mr. Philip Gilles. Het plafond is niet langer in dit grachtenhuis aanwezig. Het werd in 1904 geveild bij Fred. Muller. Na jarenlang in een stijlkamer van het Stedelijk Museum te zien geweest, verdween het in de opslag van het gemeentemuseum en hangt sinds 1979 in Museum Willet-Holthuysen (Herengracht 605).
De Dageraad verdrijft de nacht is één van de vele plafonds van de eveneens katholieke De Wit, die overigens in de gunst stond van opdrachtgevers van vele gezindten. Tenminste driemaal eerder schilderde hij plafonds rond het thema van de Dageraad. Het naar Jacob de Wit vernoemde illusionisme in grisailletechniek ('witjes') is aanwezig in de hoekdelen, waar de Vier Jaargetijden zijn gesymboliseerd door putti, verdiept in seizoensgebonden bezigheden. Op De Lente, linksonder, zijn drie putti doende bloemen te verzamelen in een tuinvaas en een mand, op De Zomer, rechtsonder, wordt er graan geoogst. De Herfst, rechtsboven, brengt de druivenoogst, met een van de putti in benevelde toestand, en in De Winter, linksboven, warmen de ventjes zich aan het vuur. Het licht in de vier hoekdelen én in het middendeel komt van links, de zijde waar zich oorspronkelijk de vensters bevonden. Op de huidige locatie is het ensemble ook zo geïnstalleerd dat de lichtval in de voorstellingen aansluit bij de positie ten opzichte van de vensters. Het centrale gedeelte toont het voor de kunstenaar zo kenmerkende samenspel tussen godheden en personificaties in hemelse sferen, gevat in verbluffende lichtdonker-effecten. Te zien is hoe de Dageraad, een zwevende vrouwenfiguur met een toorts, de nacht verdrijft. Dit tot grote vreugde van Flora, die voorzien van een bloemenmand en omringd door gevleugelde putti, eveneens hel wordt verlicht. Terwijl de zon door het wolkendek breekt, worden de laatste donkere nachtwolken verdreven door de gevleugelde Zephyr links, god van de westenwind en Flora’s kompaan. Tegen beter weten in stort een ongeïdentificeerde, halfnaakte figuur nog een laatste wolk over ons uit. Ook de van de andere wolk opkijkende Diana, herkenbaar aan de pijl en boog, beseft dat de nacht moet wijken voor de dag. Zelfs de immer slapende herder Endymion, met herdersstaf en doedelzak, lijkt te ontwaken, evenals de andere figuren, van wie er één zich schaamteloos uitrekt en gaapt. Het plafondstuk is gesigneerd en gedateerd op de doedelzak links van de donkere wolk: 'J.dWit f1744'.
In 1890 maakte architect A.L. van Gendt een inwendig verbouwingsplan voor dit pand in opdracht van H. Oijens en Zonen. Vermoedelijk als gevolg daarvan werd het plafondstuk van Jacob de Wit geveild.
Gebruikte literatuur:
- Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 92
- David Keuning en Lydia Lansink. A.L. van Gendt (1835-1901), J.G. van Gendt (1866-1925), A.D.N. van Gendt (1870-1932), Architecten in zaken. Rotterdam: 1999
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 304
- Website van het Amsterdam Museum
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1783
Adres: Herengracht 250
Adressen: Herengracht 250
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Pand met gevel onder verhoogde lijst met consoles en attiek (XVIIIb); versierde stoep met Louis XIV flesbalusters en gezwenkte hoofdbaluster. Gesneden deur (plm 1750) in kozijn met zijlichten. Inwendig fraaie Louis XV stucgang.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
[Grachtenboek van Caspar Philips]
Laatste wijziging: augustus 2021