Amsterdam Monumentenstad

Nieuwe Herengracht 99. Verhoogde lijstgevel (1697).

Voor het sluiten van het gewone drie-raams-brede grachtenhuis is een topgevel nodig, omdat de nok van het huis loodrecht op de gracht staat. Bij de verhoogde lijstgevel wordt de kroonlijst omhoog gebogen om het puntdak aan het oog te onttrekken of om ruimte te maken voor een vlieringluik. De verhoogde lijstgevel is dan ook een gebruikelijke oplossing voor het gewone drie-raams-brede grachtenhuis. In de 18de eeuw is dit geveltype zeer populair en komt in een grote variëteit voor, in de eerste helft van de 18de eeuw in de Lodewijk XIV-, in het derde kwart van deze eeuw in de Lodewijk XV-stijl.

Het eerste nog 17de-eeuwse voorbeeld treffen we aan bij Nieuwe Herengracht 99 (1697), waarbij de kroonlijst in het midden een halfcirkelvormige verhoging heeft. Steven Vennekool had dit ook al toegepast bij Kasteel Middachten. Deze oplossing wordt vooral populair bij het gewone enkele huis. Anthony Turck was een beeldhouwer die er driftig mee experimenteerde.

De volgende typen kunnen worden onderscheiden:

• 

  Herengracht 567. Verhoogde lijstgevel met trapeziumvormige middenverhoging.
  

  Rokin 64. Verhoogde lijstgevel met driepasvormige middenverhoging
  Een eenvoudig type is die met een kleine halfcirkelvormige verhoging boven de middelste travee. In deze verhoging wordt vaak de hijsbalk en/of het zolderluik geplaatst. Voorbeelden: Singel 386 (1ste kwart 18de eeuw?), Prinsengracht 721 (±1750). Soms wordt de ruimte binnen de verhoging, dus rond de hijsbalk en/of het zolderluik rijk versierd. Voorbeelden: Oudezijds Voorburgwal 63 met ovale verhoging en Rokin 64 met driepasvormige verhoging (beide 2de kwart 18de eeuw).
• Soms is de middenverhoging niet halfcirkel- maar trapeziumvormig. Voorbeelden: Herengracht 567 (1718), Singel 322 (1ste kwart 18de eeuw), Keizersgracht 282 (±1730), Binnenkant 28 (4de kwart 18de eeuw).
• 

  Keizersgracht 144. Verhoogde lijstgevel met attiek met middenverhoging.
  

  Keizersgracht 263. Verhoogde lijstgevel met attiek-achtige middenverhoging.
  Minder zeldzaam, maar vrij gebruikelijk is het type waarbij boven de halfcirkelvormige middenverhoging nog een attiek of attiekachtige versiering is geplaatst. Voorbeelden: Singel 390 (±1700), Herengracht 166 (±1725), Prins Hendrikkade 133 (1727), Singel 186 (±1730), Keizersgracht 263 (±1735), Keizersgracht 137-139 (1738), Herengracht 487 (±1740), Singel 134 (±1740), Singel 60 (±1745), Singel 56 (±1750), Oudezijds Voorburgwal 45 (±1750), Prinsengracht 126 (±1755), Keizersgracht 144 (±1760), Singel 66-68 (±1760). Een extreem voorbeeld waarbij de attiekversiering zo hoog oprijst dat het op een topgevel gaat lijken is Oude Doelenstraat 16 (2de kwart 18de eeuw). Een waarschuwing is op z’n plaats hier: het attiek op de verhoogde lijst kan zijn verwijderd, waardoor een gevel die oorspronkelijk tot dit type behoorde tot het eenvoudige type zonder attiek is gaan behoren. Een voorbeeld daarvan is Herengracht 374 (±1725). Het gaat hier dus om een verminkte gevel.
• 

  Singel 23. Verhoogde lijst met open attiek en gesloten middenverhoging
  

  Keizersgracht 244-246. Verhoogde lijstgevel met open attiek met gesloten middenverhoging (tweeling)
  De attiekachtige verhoging boven de met een kleine halfcirkel verhoogde kroonlijst kan ook de vorm krijgen van een open balustrade met gesloten middenverhoging. Voorbeelden: Keizersgracht 244-246 (±1730), Prinsengracht 472 (±1730), Herengracht 274 (1739), Singel 23-25 (±1740), Herengracht 250 (1743), Keizersgracht 225 (1746), Keizersgracht 284 (±1765).
• Zeldzaam is het type waarbij het attiek gesloten is en er niet of nauwelijks sprake is van een middenverhoging. Voorbeelden: Herengracht 12 (1714), Keizersgracht 119 (±1735), Keizersgracht 111 (±1740), Keizersgracht 217-219 (±1740). Ook hier geldt de opmerking die we hier boven al maakten: het attiek kan zijn verwijderd, waardoor de gevel tot het eenvoudige type zonder attiek is gaan behoren.
• 

  Keizersgracht 196. Verhoogde lijstgevel met topgevelachtige verhoging
  

  Herengracht 336. Verhoogde lijstgevel met topgevelachtige verhoging
  Soms wordt de kroonlijst over (bijna) de volle breedte verhoogd en is de verhoging topgevelachtig: alsof er sprake is van een topgevel. Voorbeelden: Herengracht 434 (1717), Singel 320 (1ste kwart 18de eeuw), Kalverstraat 179 (±1720), Prinsengracht 299 (±1720), Keizersgracht 158 (1721), Keizersgracht 196 (1724), Nieuwmarkt 25 (1724), Damrak 85 (1725), Singel 45 (1725), Reguliersgracht 34 (1725), Oude Doelenstraat 14 (1735), Herengracht 352 (±1735), Singel 40 (±1735), Kalverstraat 10 (±1740), Herengracht 336 (±1745), Keizersgracht 192 (±1745), Prins Hendrikkade 134 (2de kwart 18de eeuw), Herengracht 360 (±1750), Warmoesstraat 104 (±1750), Singel 288 (1758), Kloveniersburgwal 65 (±1750/60), Keizersgracht 194 (±1760), Nieuwezijds Voorburgwal 103 (3de kwart 18de eeuw).
• 

  Prinsengracht 305. Topgevelachtige verhoogde lijstgevel.
  Tenslotte is er het type waarbij een sterk getoogde lijst wordt toegepast maar het fries vervalt en metselwerk wordt. Dergelijke gevels lijken soms sterk op een klokgevel. Slothouwer noemt dit type een “gebogen kroonlijst”, Wattjes en Warners een “kroonlijstvormige topgevel” en Zantkuijl een “hol-bol-gevel”. Het is misschien beter te spreken van een klokgevelachtige lijstgevel. Voorbeelden: Keizersgracht 663 (1ste kwart 18de eeuw), Prinsengracht 305 (±1725), Geldersekade 45 (2de kwart 18de eeuw), Amstel 101 (2de kwart 18de eeuw?), Herengracht 445 (±1750), Prinsengracht 1099 (±1750), Keizersgracht 411 (±1770).

De verhoogde lijstgevel komt vrijwel alleen voor bij het gewone 'enkele' huis. Bij het dubbele huis wordt meestal een rechte lijstgevel gebruikt, al dan niet verhoogd met een attiek of een balustrade. Een zeldzaam voorbeeld van een dubbel huis met een verhoogde lijstgevel is Nieuwe Herengracht 143 (±1750).