Herengracht 182 
De Zonnewyser
Huisnaam: De Zonnewyser
Adres: Herengracht 182
Oud adres: LL156, wijk 42, klein nr. 410, kadaster E3734, verponding 2526
Postcode: 1016BR
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1625, 1772, 1935
Architect: Ludwig Friedrich Druck / Jan Luyten (1772), B.J. Ouëndag (1935)
Opdrachtgever: Arnout Jan van Brienen van de Groote Lindt (1772), De Groot Noordhollandsche van 1845 (1935)
Restauratie: 1972
(14 afbeeldingen)
In de kern 17de-eeuws huis waarvan de trapgevel in 1772 (dus direct na de uitgave van het Grachtenboek) werd vervangen door een zandstenen gevel met gegroefde lisenen in Lodewijk XVI-stijl, sobere rechte kroonlijst met een attiek met balustrade en een gekroond wapen daarop, jaar in Romeinse cijfers in fries. Middenaccent met deur- en raamomlijsting; dubbele stoep bij restauratie in 1972 hersteld. Interieur: gang met pilasters en licht gebogen plafond, grote zaal in Lodewijk XVI-stijl.
Ook al heeft het pand een laat-18de-eeuwse verschijningsvorm, het is in de kern 17de-eeuws. In het Grachtenboek staat een trapgevel afgebeeld, vergelijkbaar met het Huis Bartolotti hier vlakbij. Er bestaan tekeningen van Pieter Post voor het ontwerp van een interieur en een speelhuis uit 1651, maar het is niet bekend of het is uitgevoerd.
Dit grote 17de-eeuwse grachtenhuis werd in 1772 verbouwd in opdracht van Arnout Jan van Brienen van de Groote Lindt en wordt om die reden ook wel het Tweede of Grote Huis van Brienen genoemd (verg. Herengracht 284). Het ontwerp was zeer eigentijds in de Lodewijk XVI-stijl, de eerste neostijl (1770-1800). Het neoclassicisme zette zich af tegen de vrije vormentaal van de rococo en keerde terug naar de antieke architectuur, een herleving die het gevolg was van opgravingen van Pompeï en Herculaneum. Ook Rafaels beschilderingen van de Loggia's in het Vaticaan zouden een enorme invloed hebben, op met name het interieur van de neoclassicistische bouwwerken. Belangrijk was dat men in Amsterdam kon terugkijken op de Hollands-classicistische architectuur (bijv. het stadhuis op de Dam). De Belgische architect Liborius Druck (beter bekend als L(udwig) F(riedrich) Druck), die in Amsterdam in 1771 opdook, had in Brussel Franse ideeën opgedaan. Het architectuuronderwijs was in België beter dan in Nederland en met Druck beschikte de opdrachtgever over een architect die goed op de hoogte was van de nieuwe architectuur in Brussel en Parijs. Druck ontwierp een nieuwe hogere gevel met een statig karakter en een daarbij passend interieur. Voor de gevel kon Van Brienen kiezen uit meerdere varianten, variërend van pilasterloze gevels tot gevels met pilasters en fronton. Hij koos voor de sobere maar imposante gevel met gegroefde lisenen met een attiek met balustrade. Opmerkelijk is dat zowel het voor- als achterhuis mansardekappen kregen, een vroeg voorbeeld van een gebroken kap die vooral in de 19de eeuw voorkomt en als Franse invloed kan worden gezien. Overigens is het mansardedak aan de voorzijde vanaf de straat niet te zien omdat het onderste dakvlak schuil gaat achter de balustrade op de kroonlijst.
In het interieur is geen spoor meer van de rococo te bespeuren. De gang met pilasters en licht gebogen plafond doet denken aan de paleiskapel van Karel van Lotharingen in Brussel, waar Druck als medewerker van architect Jan Faulte betrokken was. De grote zaal aan het einde van de gang is geheel uitgevoerd in de Lodewijk XVI-stijl.
In 1935 werd het gebouw tot kantoor verbouwd en werd de stoep verwijderd. De verbouwing gebeurde door architect B.J. Ouëndag. In 1972 werd de dubbele stoep echter weer herbouwd. Overigens heeft Ouëndag ook een uitbreiding van het kantoorpand langs de Raadhuisstraat getekend. Oorspronkelijk liep de gevelwand van de Herengracht door. Voor de aanleg van een 'westelijke verkeersweg', met onder meer een Winkelgalerij, werd deze in 1894 doorbroken. Daardoor is de achtergevel van het pand in de Raadhuisstraat te zien (en daarmee ook het bijzondere mansardedak).
Gebruikte literatuur:
- R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 93-94
- C.C.G. Quarles van Ufford. 'Amsterdamse architectuur- en decoratie ontwerpen uit de 18de eeuw'. Jaarverslag Koninklijk Oudheidkundig Genootschap 111-113 (1968-1971): p. 7-8, 29-35 en 78-80
- Dik de Roon. 'Van vóór Mansart tot na mansarde. De Nederlandse gebroken kap in internationale context'. Bulletin KNOB 2018-1: p. 28-48
- Pieter Vlaardingerbroek (red.). De wereld aan de Amsterdamse grachten. Amsterdam: Bas Lubberhuizen, 2013: p. 97
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 538
- Het Nederlandse interieur in beeld 1600-1900: p. 112, 114 en 115 (over Pieter Post's interieur van 1651)
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1767
Adres: Herengracht 182
Adressen: Herengracht 182
Inschrijvingsdatum: 17-09-1974
Redengevende omschrijving: Dubbel huis, in 1772 gebouwd door Ludwig Friedrich Druck, met fijn gelede zandstenen Louis XVI gevel onder rechte lijst en attiek; 10 stoeppalen.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
[Grachtenboek van Caspar Philips]
Laatste wijziging: november 2024