Herengracht 284 
Huis Van Brienen
Huisnaam: Huis Van Brienen
Adres: Herengracht 284
Oud adres: KK198, wijk 37, klein nr. 461, kadaster E3865, verponding 880
Postcode: 1016BX
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1620, 1728, 1782, 1833±
Architect: Frederic Blancard
Opdrachtgever: David en Margaretha Hillegonda Rutgers, broer en zus (1728), Arnoldus Johannes van Brienen (1781)
Eigendom: Vereniging Hendrick de Keyser 1933
Restauratie: 1946, 1981, 1996/97
(68 afbeeldingen)
Eén van de beste voorbeelden van een 18de-eeuws huis met achterhuis: in de kern 17de-eeuws, verbouwd in 1728 in rijk gedetailleerde Lodewijk XIV/Régence-stijl: zandstenen, rechte lijst met raampjes en daarboven attiek met middenverhoging en vazen, middenas in concave vorm doorgezet in lijst en balustrade, raamomlijsting, achterhuis gebouwd. Tuinhuis met gemarmerde schouw. Interieur: stucwerkgang met schijndeuren, binnenplaats met secretenwand met vrouwenbeeld, trapbaluster, zaal met beschilderde behangsels van Dalens 1728 (landschappen met lusthoven), boezemstukje (gesigneerd), plafondstuk en vier grisailles van Elliger 1733 en marmeren schouw. Verbouwd in 1781/82: achterkamer in Lodewijk XVI-stijl (betimmeringen en schouwen). Verbouwd in ca. 1833: voorkamer in Biedermeier-stijl, gang versoberd.
De weduwe van de in 1616 vermoorde Hans van Wely, Leonora Hakens, liet in ±1620 Herengracht 282 en 284 bouwen en ging zelf op nr. 282 wonen (periode I). In 1670 woont in Herengracht 284 de koopman Jeremias Casteluyn, "In de Stadt Praag". Beide huizen hadden rijke trapgevels en waren waarschijnlijk identiek. Herengracht 282 heeft deze gevel langer behouden dan nr. 284. Dit huis werd nl. in 1728 gekocht door David, Margaretha en Hillegonda Rutgers, de drie kinderen van Adriaen Rutgers. Zij lieten het huis inwendig en uitwendig verbouwen en vergroten (periode II). De voorgevel wordt in Lodewijk XIV-stijl vernieuwd en verhoogd en er worden een achterhuis en tuinhuis gebouwd. In 1781 wordt het huis gekocht door Arnoldus Johannes (Aernout Jan) van Brienen, Heer van de Groote Lindt, die het huis een jaar later schenkt aan zijn zoon, Willem Joseph van Brienen, die in de Franse tijd burgemeester is (en na 1804 in Herengracht 182 woont dat zijn vader in 1772 door L.F. Druck had laten bouwen). Deze Willem van Brienen verbouwt het huis in 1782 (periode III). Een nazaat schenkt het huis aan de Vereniging Hendrick de Keyser, die er sindsdien resideert en het huis gebruikt als kantoor, onder de voorwaarden dat het huis bekend zal staan onder de naam "Huis van Brienen" en dat het interieur in stand blijft en voor het publiek wordt opengesteld.
Het huis is één van de fraaiste voorbeelden van een 18de-eeuws Amsterdams grachtenhuis met achterhuis. De verbouwing van 1728 (periode II) wordt toegeschreven aan Frans Blancard. De geheel zandstenen gevel is een bijzonder fraai en rijk gedetailleerd voorbeeld van een lijstgevel in Lodewijk XIV (Régence) stijl. De kroonlijst heeft raampjes en daarboven een attiek met middenverhoging en vazen. De middenas van de gevel is in concave vorm uitgevoerd. Deze concave vorm is doorgezet in de kroonlijst en balustrade. Vanwege de eis van symmetrie is het middenraam geaccentueerd met een fraaie raamomlijsting, de ingangspartij in de linkertravee is vrijwel onversierd gebleven. De symmetrie is zelfs bij de twee hijsbalken doorgevoerd: alleen de rechter-hijsbalk functioneert. Ook inwendig is zoveel mogelijk symmetrie: de gang heeft aan de linkerzijde schijndeuren. Het huis heeft een fraaie hoge stoep met dienstingang.
In de tuin staat een fraai tuinhuis uit de bouwtijd, met borstbeeld, waarvan eveneens het interieur, met een gemarmerde schouw, goed bewaard is gebleven.
Slechts weinigen weten dat achter de voorgevel van dit huis een bijzonder fraai interieur uit 1728 schuilgaat, één van de mooiste en rijkste van Amsterdam. De indeling van Herengracht 284 is zo standaard dat dit huis goed kan dienen als hét voorbeeld van het Amsterdamse grachtenhuis. Het huis bestaat uit een voor- en een achterhuis gescheiden door een tussenlid met trappenhuis en binnenplaats. De gang met aan beide zijden deuren (aan de linkerkant schijndeuren) wordt verticaal voortgezet met een trap met een prachtig gesneden baluster.
Het voorhuis bestaat uit een voor- en achterkamer; in het achterhuis is de zaal, de meest representatieve ruimte. Tussen de zaal en de binnenplaats bevindt zich een klein kamertje, het zogenaamde pruikenkamertje. Onder de zaal bevindt zich de tuinkamer, op hetzelfde niveau als de tuin. De keukens bevinden zich in het souterrain van het voorhuis, dus dicht bij de tuinkamer, die immers als eetkamer diende. Op de verdiepingen waren de slaapkamers.
De achterkamer in het voorhuis dateert uit 1782 (periode III). De houten betimmeringen en de marmeren schouw zijn uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl (de kamer lijkt wel wat op de linkervoorkamer van Herengracht 450). De voorkamer bleef uit periode II, maar werd in ca. 1833, in de Biedermeier-tijd, gewijzigd en versoberd (periode IV). Het houten plafond (geschilderd alsof het stucwerk is) en de lambrizering dateert echter nog uit periode II. Mogelijk in dezelfde periode is de gang versoberd (het rijke stucwerk en de marmeren pilasters zijn verwijderd), maar de marmeren vloer en lambrizering en (schijn)deuren zijn nog uit periode II.
Tussen voor- en achterhuis bevindt zich een binnenplaats met twee privaten (WC's) en een nis met een beeld van een vrouw met een wierookvat en een ooievaar (waarmee godsvrucht en dankbaarheid jegens de ouders worden uitgebeeld). Deze houten "secretenwand", waarvan er niet veel meer zijn in Amsterdam, dateert uit periode II, dezelfde bouwtijd als de prachtige zaal van het achterhuis.
In deze zaal bevinden zich, zowel op de wanden als op het plafond, beschilderingen op doek, gevat in een houten betimmering in Lodewijk XIV-stijl. De beschilderde behangsels met landschappen zijn van Dirk Dalens III (1688-1753). Het plafondstuk, een allegorie op de handel en de welvaart, is van Antonie Elliger, evenals de vier beschilderde hoekvlakken met de vier elementen in het plafond en het schilderstukje boven de marmeren schouw. Op dit schoorsteenstukje zijn Vestaalse Maagden te zien, een allegorie op de Godsvrucht, en (opnieuw) een vrouw met wierookvat. Het schoorsteenstukje is gesigneerd A. Elliger en gedateerd 1733. Zo weten we meteen ook het bouwjaar van de zaal. Verder bevinden zich nog aparte schilderstukken in de hoeken van de zaal (afgeschuinde hoeken) met vazen met bloemen en putti, een allegorie op de vier seizoenen en de vier levensfasen. Overigens zijn in periode III de houten lambrizeringen verhoogd en is er daardoor schade aangericht aan de behangsels.
De zaal is in 1997 gerestaureerd. Niet alleen zijn alle doeken schoongemaakt en hersteld, maar ook is de oorspronkelijke kleurstelling van de houten betimmering teruggekeerd: een zware roodbruine kleur met vergulde lijsten om de schilderstukken. Bovendien werd het behangsel op de deur teruggebracht.
Gebruikte literatuur:
- G(eurt) B(rinkgreve). 'Bij de voorplaat'. Binnenstad 132 (febr. 1992)
- P.J.E. Luykx. 'Frans Blancard, een beeldhouwer te Amsterdam ten tijde van Marot'. Miscellanea I.Q. van Regteren Altena. Amsterdam: Scheltema & Holkema, 1969: p. 178-182
- R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 261-269
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 253, 302, 454, 490, 496, 518
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1795
Adres: Herengracht 284
Adressen: Herengracht 284
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Pand met zandstenen gevel onder rechte lijst met consoles en gebeeldhouwde attiek, voorzien van een gebeeldhouwde middentravee, Louis XIV deurkalf en balusters (XVIIIa/b); binnenplaatsbetimmering en zandstenen tuinhuis uit dezelfde tijd. Inwendig stucgang met gesneden deuren en trap, zaalbetimmering met schilderingen van Dirk Dalens en A.Elliger, alles uit de bouwtijd, en een empire binnenkamer.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: januari 2025