Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 450

Huisnaam: Huis van Deutz
Adres: Herengracht 450
Oud adres: X446, wijk 56, klein nr. 545, kadaster I937, verponding 3083
Postcode: 1017CA
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Strakke Stijl
Bouwjaar: 1670/72, 1782
Architect: Philips Vingboons, timmerman Leendert Cortenhoeff en steenhouwer Jan Gijseling (1670)
Opdrachtgever: Joseph Deutz (1624-1684) (1670), Daniel Gerritsz Hooft (1741-1803) en Agnes Maria Geelvinck (1752-1816) (1782)

(15 afbeeldingen)

Herengracht 450

De huizen in het zuidelijk deel van de grachtengordel aangelegd na 1660 waren vaak groter dan de eerder gebouwde grachtenhuizen. In de Gouden Bocht staan vooral 'dubbele huizen': op twee kavels gebouwde grachtenpanden. Echter, wie de kavels goed opmeet, constateert dat veel panden zelfs meer dan twee kavels breed zijn. De bankier Joseph Deutz (1624-1684) kocht in 1665 erven nr. 25 en 26 in park B en in 1669 een deel van erf nr. 27, waarop hij in 1670/72 een 'dubbel huis' liet bouwen. Hij had op de Keizersgracht ook twee erven gekocht, waarop hij een stal en koetshuis liet bouwen (Keizersgracht 497-499), dus op een locatie waar normaal gesproken ook een duur grachtenhuis zou staan. Het grachtenhuis van Joseph Deutz, thans bekend als Herengracht 450, bestond uit maar liefst 21 kamers. Uit de enorme omvang van zijn woon- en bedrijfscomplex blijkt de rijkdom van de opdrachtgever.

Herengracht 450 is ontworpen door Philips Vingboons in een stijl die later door Adriaan Dortsman is voortgezet, de 'strakke stijl', de laatste fase van het Hollands Classicisme. Het heeft een sobere zandstenen gegroefde gevel, met vlakke rusticabanden, het kenmerk bij uitstek van veel door Dortsman ontworpen gevels, maar zoals gezegd is dit huis ontworpen door Vingboons. Het ontwerp is typerend voor de nieuwe strengheid die in de laatste decennia van de 17de eeuw de architectuur gaat kenmerken. De gevel is exact een vierkant. De lijstgevel wordt afgesloten met een rechte kroonlijst zonder attiek of fronton. De enige accentuering van de gevel bestaat uit een middenrisaliet van één travee breed met daarin een deuromlijsting en een dubbele stoep. De deuromlijsting bestaat uit Ionische pilasters waarop een balkon rust. De gevel wordt aan de zijkanten geaccentueerd door hoeklisenen. De gevel staat behalve in Afbeeldsels van Philips Vingboons ook afgebeeld in het Grachtenboekje van Cornelis Danckerts uit de 17de eeuw. Niet alleen is de gevel exact een vierkant, ook de plattegrond is onder invloed van classicistische idealen harmonisch en symmetrisch opgezet: de kamers aan beide zijden van het 'voorhuis', de gang, zijn even groot. Het trappenhuis is in het midden geplaatst, dus niet zoals bij veel andere dubbele huizen, tussen de voor- en achterkamer aan één van beide zijden. De achterzijde van de beletage had overigens een insteekverdieping, zoals ook al voorkwam in het huis van Belin la Garde, Herengracht 412. In 1922 werd het huis verhoogd met een extra verdieping boven de kroonlijst, met een bijna rechtop staand dak met dakkapellen ervoor, waardoor de verhoudingen zijn verstoord: het is geen vierkant meer.

Het is bekend hoe het huis er van binnen in de 17de eeuw heeft uitgezien. Daarvan is echter niets over. Het huis heeft een waardevol interieur in Lodewijk XVI-stijl uit 1782. Het huis was in de tweede helft van de 18de eeuw sterk in waarde gestegen, wat in het algemeen het geval was voor grachtenhuizen in deze periode. De gemiddelde waarde van voorname grachtenpaleizen bedroeg vóór 1750 40-60.000 gulden, maar klom de jaren daarna voortdurend, naar typische prijzen als 60-80.000 gulden. Het huis van Joseph Deutz werd in 1710 door Joan van Hoorn voor 60.000 gulden gekocht en in 1759 door zijn erven voor 117.000 gulden verkocht, vervolgens in 1778 voor 135.000 gulden verkocht aan Daniel Gerritsz Hooft, Vrijheer van Vreeland (1741-1803) en zijn Agnes Maria Geelvinck (1752-1816). Het echtpaar had nog geld over om het huis inwendig te verbouwen met een kostbare interieurinrichting. In de betimmeringen van de linker voorkamer zijn enkele schilderstukjes opgenomen, zoals een schoorsteenstuk, een penantstuk en deurstukken. Het schoorsteenstukje, in een medaillon boven de spiegel, is gesigneerd en gedateerd: Dirk van der Aa, 1782. Het classicistische karakter van de betimmeringen past overigens goed bij het classicistische ontwerp van Vingboons uit de 17de eeuw.

Gebruikte literatuur:

• J.B.L. De Balbian Verster. 'De bocht van de Herengracht'. Jaarboek Amstelodamum 27 (1930): p. 179-260
• Margo Hartevelt. 'Burgerlijke pracht en praal'. Ons Amsterdam 46 (1994): p. 282-286
• Koen Ottenheym. Philips Vingboons (1607-1678). Architect. Zutpen: De Walburg Pers, 1989: p. 105-109
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 36-37
• Pieter Vlaardingerbroek. Adriaan Dortsman 1635-1682. De ideale gracht. Zwolle, 2013: p. 11
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 306 en 561.

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1853
Adres: Herengracht 450
Adressen: Herengracht 450
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met gelaagde zandstenen gevel met midden- en hoekrisalieten, deuromlijsting en balcon (1663, door Philips Vingboons).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]