Amsterdam Monumentenstad

Nationaal Monument op de Dam

Naam: Nationaal Monument
Adres: Dam
Gebouwtype: Standbeeld
Bouwjaar: 1956
Architect: J.J.P Oud, J.A. en J.W. Rädecker
Opdrachtgever: Nationaal Comité voor Oorlogsmonumenten
Restauratie: 1997, 2022

(19 afbeeldingen)

Nationaal Monument op de Dam

In 1914 werden de huizen van de Warmoesstraat aan de Vijgendam gesloopt. Op die plaats moest een groot hotel komen, maar dat ging niet door. Het bleef jarenlang een bouwput die 'tijdelijk' als plantsoen werd ingericht. Onbedoeld werd de Dam hierdoor uitgebreid tot aan de Warmoesstraat. In 1939 was er nog een plan om vóór Krasnapolsky een groot kantoor te bouwen, maar dat plan ging door het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog niet door. Na de oorlog werd besloten om op het braakliggende terrein een Nationaal Monument op te richten ter herdenking aan de Nederlandse oorlogsslachtoffers. Naar schatting verloren ongeveer 250.000 Nederlanders tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) het leven in Nederland, Indonesië of elders ten gevolge van directe oorlogshandelingen of maatregelen van de bezetters. De grootste categorie vormt de slachtoffers van de Jodenvervolging, nl. ca. 102.000. Een ruime meerderheid daarvan, ca. 60.000, betrof Amsterdammers, zo'n tien procent van de toenmalige bevolking. Er was dus geen twijfel over mogelijk dat het monument in Amsterdam moest komen en wel in het hart van de stad.

In 1948 kreeg de beeldhouwer John Rädecker samen met architect J.J.P. Oud de opdracht om een nationaal gedenkteken in het hart van de hoofdstad te ontwerpen. Zij zochten naar een bevredigende stedenbouwkundige oplossing op de Dam, die immers min of meer bij toeval in de huidige vorm was ontstaan. In 1952 werd de plannen goedgekeurd, op 4 mei 1956 werd het monument ingehuldigd door koningin Juliana. Het Nationaal Monument werd een waardige tegenhanger van het Koninklijk Paleis met een leeg plein daartussen. De stoeptreden had Oud van begin af aan bedoeld om op te zitten, ook al vonden veel mensen dat aanvankelijk niet gepast. Elk jaar vindt op 4 mei de Nationale Dodenherdenking plaats, met twee minuten (vroeger een minuut) stilte en kranslegging, ondermeer door het staatshoofd en door de burgemeester. In de oorspronkelijke opzet ging het uitsluitend om de Nederlandse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog, maar sinds 1961 wordt officieel een ruimere definitie gehanteerd die alle Nederlandse oorlogsslachtoffers of omgekomenen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog omvat.

Na de oorlog werden meer dan 1500 monumenten ter herinnering aan de bezettingstijd opgericht. Het Nationaal Monument op de Dam neemt daarin een centrale plaats in. In 2009 werd het Nationaal Monument aangewezen als beschermd rijksmonument. Als redengevende omschrijving werd aangegeven dat het monument van algemeen belang is "vanwege de bijzondere cultuurhistorische betekenis als nationaal eenheidssymbool; vanwege de historische herinneringswaarde die aan de oorspronkelijke functie is verbonden als oorlogsgedenkteken en dat inmiddels een ruimere symbolische waarde heeft gekregen ter herinnering aan vrede en vrijheid in het algemeen; vanwege de markante plaats in het naoorlogse oeuvre van J.J.P. Oud en - J.A. Rädecker; vanwege de stedenbouwkundige situering tegenover en symbolische relatie met het Paleis op de Dam waarvandaan de jaarlijkse herdenkingsrituelen aanvangen."

Het monument bestaat uit een hoge pyloon met beelden aan voor- en zijkanten en is aan de achterzijde omsloten door een halfronde urnenmuur bevattende een urn van iedere provincie met aan de voorzijde twee losstaande leeuwen, allemaal van travertin. De reliëfs zijn van de hand van Paul Gregoire. Het centrale middenreliëf op de pyloon verbeeldt het lijden tijdens de bezetting. Aan weerszijden daarvan staan beelden die het arbeiders- en intellectuelenverzet symboliseren. Boven het reliëf is een beeld geplaatst van een moeder met kind. Zij gedenkt de bevrijding en kijkt naar een toekomst zonder oorlog. De duiven symboliseren de vrijheid. Op circa 8 meter vóór de concentrische treden, aan de westzijde, zijn twee leeuwen op ronde sokkels geplaatst, kijkend richting het Paleis.

In 1997 is het monument gerestaureerd en is het beeldhouwwerk geïmpregneerd. De bakstenen kern van de pyloon is toen geheel opnieuw opgebouwd. Inmiddels is gebleken dat er nog steeds vochtproblemen zijn. Een nieuwe restauratie vond plaats in 2022.

Gebruikte literatuur:

• Walther Schoonenberg. 'Is de Dam niet mooi?' Binnenstad 275 (maart/april 2016)
• Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer. 'Een hotel-restaurant op de Middendam van W. Kromhout'. Binnenstad 277 (jul./aug./sept. 2016)

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 530906
Adres: Dam
Adressen: Dam 1
Inschrijvingsdatum: 19-10-2009
Redengevende omschrijving: In opdracht van het Nationaal Comité voor Oorlogsmonumenten in 1949-1956 uitgevoerd HERDENKINGSMONUMENT MET TWEE LEEUWEN door J.J.P Oud, beeldhouwer J.A. Rädecker en diens zoon J.W. Rädecker ter herdenking van de Nederlandse oorlogsslachtoffers (1940-1945). De reliëfs zijn van de hand van P. Gregoire. De latijnse tekst aan de voorzijde is van J.P. Meerwaldt, de tekst boven de urnen aan de achterzijde van Anthonie Donker en de dichtregels van A. Roland Holst. De belettering van de dichtregels is van J. van Krimpen. Het naar het Paleis op de Dam toegekeerde Nationaal Monument is als zodanig ingehuldigd door koningin Juliana op 4 mei 1956. In 1997 is het monument gerestaureerd en is het beeldhouwwerk geïmpregneerd volgens de Ibach-methode. De bakstenen kern van de pyloon is toen geheel opnieuw opgebouwd. Omschrijving. Het vrijstaande herdenkingsmonument staat op het Damplein tegenover het Paleis op de Dam en is er met de voorzijde naartoe gekeerd. Het bestaat uit een 22 meter hoge conische pyloon met beelden aan voor- en zijkanten en reliëfs van duiven aan de achterzijde. Aan de achterzijde wordt het omsloten door een halfronde urnenmuur bevattende een urn van iedere provincie, later aangevuld met een urn uit Indonesië. De provincies worden aangegeven door gebeeldhouwde wapenschilden. Langs de bovenrand van de muur is een tekstregel uitgehakt. Op de muur aan de binnenzijde de dichtregels van de hand van Adriaan Roland Holst die verwijzen naar de schepping en de vrijheid: "NIMMER, VAN ERTS TOT AREND, WAS ENIG SCHEPSEL VRIJ ONDER DE ZON, NOCH DE ZON ZELVE, NOCH DE GESTERNTEN. MAAR GEEST BRAK WET EN STELDE OP DE GESLAGEN BRES DE MENS. UIT DIE EERSTELING DAALDEN DE ONTELBAREN. DUCHTEND ZIJN HOGE BLIK DEINSDEN HUN ZWERMEN BINNEN DE WET TERUG EN WERDEN VOLKEN EN STONDEN ELKANDER NAAR HET LEVEN, ONDER NACHTGEWOLKTEN VERWARD TREURSPEL, DAT WERELD HEET. SINDSDIEN WERD GEEN MENS VRIJ DAN ONTBODEN VAN BOVEN ZIJN DAK, GEEN VOLK DAN BEHEERST VAN BOVEN ZIJN TORENS. BLIJVE ONS DAT BIJ, VERLOST ALS WIJ WERDEN UIT HET SCHRIKBEWIND VAN EEN ONDERWERELD. NIET ONBEHEERST, DOCH ENKEL BEHEERST VAN BOVEN DE WERELD BLIJFT VRIJHEID ONS DEEL". De Latijnse tekst op de voorzijde van het herdenkingsmonument is van dr. J.P. Meerwaldt: "HIC UBI COR PATRIAE MONUMENTUM CORDIBUS INTUS QUOD GESTANT CIVES SPECTET AD ASTRA DEI." Op de achterzijde boven de nissen met de urnen staat een vers van Anthonie Donker (pseudoniem voor prof. dr. N.A. Donkersloot): "AARDE, DOOR HET OFFER GEWIJD, SAMENGEBRACHT UIT GANS HET LAND, TEKEN TOT IN VERREN TIJD VAN HEUGENIS EN VASTEN BAND." Het monument staat op een oplopende reeks van 6 concentrische treden. Op circa 8 meter vóór de concentrische treden, aan de westzijde, zijn twee leeuwen op ronde sokkels geplaatst, kijkend richting het Paleis. Tussen de leeuwen onderling zit een afstand van circa 33 meter. De leeuwen zijn uitgevoerd in massief travertin. De pyloon bestaat uit een bakstenen en betonnen kern waaraan travertin platen zijn opgehangen. De centrale beeldengroep van geketende mannen verbeeldt het lijden van het volk, geflankeerd door beelden die het arbeiders- en intellectuelenverzet symboliseren. Het hierboven geplaatste beeld van moeder met kind gedenkt de bevrijding en kijkt naar een toekomst zonder oorlog. Ook de duiven symboliseren vrijheid. In de twaalf ingemetselde urnen bevindt zich de aarde van fusilladeplaatsen en erebegraafplaatsen uit de Nederlandse provincies en Indonesië. De cirkelvormige treden van basaltblokken met opsluitband van beton geven het monument symbolisch vaste voet op de Dam en dienen er tegelijkertijd voor te zorgen dat het monument met gepast respect wordt benaderd. Vanaf het monument loopt een brede strook lichtere basaltblokken van de hoogste naar de laagste trede richting de Dam, waardoor het effect van een loper wordt verkregen. De situering van het monument is destijds gekoppeld aan de stedenbouwkundige herinrichting van dit, oostelijk, gedeelte van de Dam (voorheen bekend als Vijgendam). Door de centrale plaatsing is het monument onderdeel van een plein dat wordt gezien als het hart van Amsterdam. Tevens fungeert het als visuele tegenhanger van het er tegenover liggende Paleis. De locatie is bovendien bedoeld om het monument een onderdeel te laten zijn van een levend plein en als actieve herinneringsopdracht op te laten nemen in het collectieve geheugen van de bevolking. Waardering. Het monument is van algemeen belang - vanwege de bijzondere cultuurhistorische betekenis als nationaal eenheidssymbool; - vanwege de historische herinneringswaarde die aan de oorspronkelijke functie is verbonden als oorlogsgedenkteken en dat inmiddels een ruimere symbolische waarde heeft gekregen ter herinnering aan vrede en vrijheid in het algemeen; - vanwege de markante plaats in het naoorlogse oeuvre van J.J.P. Oud en - J.A. Rädecker; - vanwege de stedenbouwkundige situering tegenover en symbolische relatie met het Paleis op de Dam waarvandaan de jaarlijkse herdenkingsrituelen aanvangen.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]