Amsterdam Monumentenstad

Koestraat 10-12

Naam: Wijnkopersgildehuis
Adres: Koestraat 10-12
Oud adres: 10: K206, wijk 5, klein nr. 17, kadaster G2258, verponding 1004
12: K205, wijk 5, klein nr. 18, kadaster G2259, verponding 1004
Postcode: 1012BX
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Geveltype: Halsgevel
Bouwjaar: 1611, 1633, 1750±
Architect: Hendrick Gerritsz. (metselaar) (1611); Pieter de Keyser (1633)
Opdrachtgever: Claes Jansz. Geus
Eigendom: Vereniging Hendrick de Keyser 1947
Restauratie: 1921, 1950/53, 1956/57

(28 afbeeldingen)

Koestraat 10-12

Het Wijnkopersgildehuis is één van de vijf overgebleven gildehuizen van Amsterdam (samen met de Waag, het Makelaarskantoor, het Korenmetershuis en de Staalhof). Het gebouw is echter niet als zodanig gebouwd. In 1610 stonden op het terrein van het na de Alteratie van 1578 opgeheven Bethaniënklooster vier huizen die waarschijnlijk al in 1551 waren gebouwd. Ze werden gekocht door Claes Jansz Geus, die de huizen in 1611 liet uitbreiden door het bebouwen van het voorerf, de huidige Koestraat 8 t/m 14. Metselaar Hendrick Gerritsz mocht bij wijze van betaling in één van de huizen wonen. De andere drie werden samengetrokken tot één breed pand, ‘Het Vergulde Leeuwshooft’. In 1630 was er een herberg in gevestigd, ‘De Toelast’. In 1633 werd het gebouw gekocht door de overlieden van het Wijnkopersgilde. Het gebouw werd toen in twee gelijke delen gesplitst: de huidige nummer 12 werd huurhuis, nummer 10 gildehuis. Aan de achterzijde werd het pand uitgebreid met een achtervleugel met gildezaal en tevens werd een fraaie toegangspoort in de voorgevel gemaakt. De kamer in het oude voorgedeelte werd vergaderkamer voor de overlieden.

De gevel is versierd met ontlastingsbogen met zandstenen blokjes. Op deze traditionele renaissance-gevels staat een bijzondere bekroning: de oudst bekende halsgevels, waarschijnlijk daterend uit 1611 aangezien ze al voorkomen op de kaart van Balthasar Florisz uit 1625. Het zijn drie op eigenaardige wijze op de (voluutvormige) klauwstukken gekoppelde halsgevels bekroond door een driehoekig topfronton. Het poortje met halfzuilen voor geblokte pilasters dateert zoals gezegd uit 1633 en heeft een gebroken segmentvormig fronton met een reliëf, voorstellende de H. Urbanus, patroon van de wijngaardeniers. Het poortje werd oorspronkelijk bekroond door een wijnton met schrijlings gezeten Bacchus. Het poortje is gemaakt door Pieter de Keyser, de zoon van Hendrick de Keyser, die zijn vader na diens dood in 1621 als stadsbouwmeester opvolgde.

Het gebouw bleef in de volgende eeuwen grotendeels bewaard in de vorm die het in 1634 had gekregen. In de 18de eeuw, waarschijnlijk vlak na 1757, zijn de kruiskozijnen vervangen door schuiframen. In ±1800 werd het Wijnkopersgildehuis opgeheven (zoals alle gilden in deze periode) en in 1821 verkocht en verdeeld in enkele woningen. In het vierde kwart van de 19de eeuw was er in de gildezaal een verenigingslokaal gevestigd. Daarna was er een lijstenmaker in ondergebracht, die de gildezaal als werkplaats gebruikte. In 1917 werd het vervallen pand gekocht door de wijnkoper J. Th. Boelen. Op dat moment woonden er 13 gezinnen in. Na een opknapbeurt werden de panden verhuurd. De gunstige uitkomst van deze opzet leidde tot de oprichting van de Vereniging Hendrick de Keyser, waarvan Boelen de eerste voorzitter werd. Boelen liet het pand in 1921 door A.A. Kok restaureren. De halsgevels waren op lelijke wijze gewijzigd tot een soort combinatie hals-tuitgevels, een verminking die door A.A. Kok ongedaan werd gemaakt. Het onderste deel van de klauwstukken was nog aanwezig, het bovenste deel, inclusief de afsluitende frontons, werd gereconstrueerd naar een tekening van G. Lamberts uit 1818. Na de restauratie werd in het gildehuis een museum over de wijnhandel ingericht. Na de dood van de heer Boelen in 1947 kwam het pand in eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser. In 1950/53 vond een partiële restauratie plaats, waarbij de vensterindeling werd verbeterd. Tevens werden de twee panden samengevoegd zodat de opspitsing van 1633 ongedaan werd gemaakt. De restauratie werd voltooid in 1956/57. Het gebouw is thans verhuurd als woonhuis met atelier.

Het gildehuis is van het woonhuistype ‘huis met zijkamers’: aan weerszijden van het voorhuis bevinden zich zijkamers. In het interieur treffen we plafonds met moer- en kinderbalken aan, mogelijk daterend uit de tweede helft van de 16de eeuw (misschien afkomstig uit het Bethaniënklooster?). In de hal is ook nog een 16de-eeuwse console aanwezig (vermoedelijk eveneens ingebracht). Het niveauverschil tussen de gang en de gildezaal wordt overbrugd door een stenen trap van vier treden. Het houten toegangsportaal in Lodewijk XV-stijl naar de gildezaal heeft snijwerk dat betrekking heeft op de wijnhandel en dateert van kort na 1757, toen het gildehuis werd gemoderniseerd. De gildezaal is 6 bij 9 meter groot en heeft nog de oorspronkelijke balklaag met moer- en kinderbalken en verder vier ramen met kleine ruitjes en een kastenwand met snijwerk van kort na 1757. De bijpassende 18de-eeuwse schouw is in deze zaal geplaatst in 1956/57 en afkomstig uit Keizersgracht 446. Overigens was in de 18de eeuw het 17de-eeuwse balkenlaag aan het gezicht onttrokken door een verlaagd houten plafond maar dat is niet meer aanwezig: tegenwoordig is de 17de-eeuwse balkenlaag weer te zien. De voorkamer heeft eveneens een balklaag, maar heeft verder geen bijzonder interieur meer.

Gebruikte literatuur:

• De Balbian Verster. 'Een Tweehonderdjarig Wijnkoopersbedrijf, De firma Jacobus Boelen (1733-1933).' Maandblad Amstelodamum, 20 (1933): p. 93-97
• J.Th. Boelen. 'Het Voormalig Wijnkoopersgildehuis.' Maandblad Amstelodamum 14 (1927): p. 83-84
• R. Meischke. 'Enige merkwaardige gebouwen in de Koestraat'. Jaarboek Amstelodamum 53 (1961): p. 140-175
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam.. Zwolle/Amsterdam 1995: p. 190-195
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam 1993: p. 226-227

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3051
Adres: Koestraat 10-12
Adressen: Koestraat 10
Inschrijvingsdatum: 25-06-1970
Redengevende omschrijving: Wijnkopersgildehuis. Groot woonhuis, later herberg, in 1611 ontstaan door uitbreiding en samentrekking van drie huizen uit 1551, waarvan de oudste delen bij verbouwingen in 1633 en 1655 zijn vervangen. Sedert 1633 rechterhelft wijnkopersgildehuis. Voorgevel met sobere blokjesversiering en drie gereconstrueerde halsvormige toppen. Indeling bij de restauratie gewijzigd. Ingangspoortje uit 1633 (door Pieter de Keyser).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]