Amsterdam Monumentenstad

Het 'Witte Huis' van Philips Vingboons

Huisnaam: 't Witte Huys
Adres: Keizersgracht 319
Oud adres: KK305, wijk 36, klein nr. 231, kadaster E4555, verponding 504
Postcode: 1016EE
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Verhoogde halsgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1639, 1700±
Architect: Philips Vingboons
Opdrachtgever: Daniël Sohier
Restauratie: 1943 (A.A. Kok), 1957 (IJ. Kok), 1995/2000

(42 afbeeldingen)

Verhoogde halsgevel

Het huis van Daniel Sohier, zoon van Nicolaas Sohier (zie Keizersgracht 123), is één van de beste voorbeelden van een verhoogde halsgevel in de Hollands classicistische stijl, ontworpen door Philips Vingboons (1607-1678). Met veel vindingrijkheid wist Vingboons in 1639 de klassieke architectuur toe te passen op het - vergeleken met Italiaanse villa's - relatief smalle Amsterdamse woonhuis. Daarvoor was het noodzakelijk de verhoudingen enigszins aan te passen. Keizersgracht 319 is het eerste voorbeeld van een pilastergevel bij een standaard-Amsterdamse grachtenhuis van drie raamassen breed van Philips Vingboons, een spraakmakend ontwerp waarmee Vingboons zijn visitekaartje gaf. Rond 1650 zal de verhoogde halsgevel met pilasters, "de Vingboons-gevel", erg populair worden. De halsgevel zonder pilasters, zoals het door Vingboons ontworpen Herengracht 168 (1638) blijft echter ook bestaan. Mogelijk wilde Sohier iets heel anders dan het juist daarvoor gebouwde huis van Michiel Pauw.

De halsgevel is eigenlijk een versimpelde trapgevel met slechts twee rechte hoeken. Hier is de halsgevel niet vlak, maar opgebouwd met behulp van de klassieke vormentaal bestaande uit pilasters en lijsten. De geheel zandstenen gevel heeft Toscaanse pilasters op de begane grond en Dorische pilasters over de eerste en tweede verdieping, steeds twee aan twee gekoppeld door kroonlijsten en driehoekige frontons. In de hals ontbreken pilasters, maar er is wel een driehoekig topfronton (later zal Vingboons wel pilasters toepassen in de hals). Verder zijn er klauwstukken, siervazen, festoenen rond de hijsbalk en twee oeil-de-boeufs.

Bentheimer zandsteen dat juist uit de groeve komt, is lichtgeel gekleurd, maar daarna wordt het snel donker. In Amsterdam heeft zich de traditie ontwikkeld om zandstenen gevels in "Bentheimer" te schilderen: een verfkleur die de oorspronkelijke zandsteenkleur imiteert. Dat is ook gebeurd bij dit huis. De verf op de gevel werd in de loop van de jaren steeds lichter, totdat de huidige eigenaar/bewoner in 1996 weer terugkeerde naar een 'echte' Bentheimer-kleur.

Als we de tekening van Philips Vingboons in Afbeeldsels vergelijken met de overigens slecht geproportioneerde tekening uit het Grachtenboek van Caspar Philips valt op dat in de 17de eeuw een ingangspartij met stoep en poortje in het midden zat, terwijl eind 18de eeuw ingang en stoep zich aan de rechterzijde bevonden, de huidige situatie. Op de plattegrond van Vingboons is een "voorhuis", een breder gedeelte van de gang aan de voorzijde, te zien, zoals wel vaker voorkomt bij 17de-eeuwse grachtenhuizen, hetgeen correspondeert met de ingangspartij in het midden. Bij een verbouwing in de 18de eeuw is de zijkamer breder gemaakt (van één naar twee traveeën) en de hal versmald tot een gang (van twee naar één travee), waardoor de ingang wel naar de rechterzijde moest verhuizen.

De 17de-eeuwse plattegrond getekend door Philips Vingboons toont dat het grachtenhuis een overgangstype vormt naar het standaard-grachtenhuis bestaande uit een voor- en achterhuis. Er is al een achterhuis en een trappenhuis in het tussenlid tussen het voor- en achterhuis, maar er is ook nog een trappenhuis in het voorhuis naast de zijkamer. Deze verdwijnt bij de verbouwing begin 18de eeuw.

Interessant is dat zich in een meterkast in de stoep een deel van de 17de-eeuwse voorgevel is te zien met een duim van een hengsel van het kelderluik. Dit bouwspoor toont aan dat de tekening van Vingboons klopt en dat oorspronkelijk de ingang zich inderdaad in het midden bevond. Achter de dienstingang in de stoep bevindt zich een betegelde gang. De kelder heeft standvinken. Op de zolder is het originele hijswiel nog aanwezig.

De belangrijke 17de-eeuwse voorgevel lijkt na drie restauraties weer meer op de 17de-eeuwse ontwerptekening. Bij de restauratie in 1943 werden de 19de-eeuwse vensters vervangen door roederamen, in 1957 werden delen van de gevel vervangen en de muurankers vervangen, in 1996 tenslotte werden de festoenen tussen de vensters en de jaarsteen teruggebracht (aan de hand van de tekening van A.A. Kok die alsnog als uitgangspunt wordt genomen). Eén van de festoenen was afkomstig van de Monumentenwerf, de andere is bijgemaakt.

Ook het interieur is meerdere keren verbouwd. De fraaie gewelfde stucgang met marmeren vloer is vermoedelijk vroeg-18de-eeuws. Deze is gemaakt toen de ingang naar rechts verhuisde en de zijkamer werd vergroot. In de gang bevinden zich in halfronde nissen acht stucreliëfs, de vier elementen en de vier werelddelen (1ste verbouwing). In het tussenlid tussen voor- en achterhuis bevindt zich een monumentaal ovaal trappenhuis uit 1860 met een rijk gesneden mahoniehouten balusters en balustrade (2de verbouwing). In ca. 1890 werden twee kamerinterieurs door architect G.B. Salm Jr. gemaakt, in de voor- en achterkamer (3de verbouwing). De achterkamer krijgt een oud-Hollands karakter met kostbaar goudleerbehang, een houten lambrisering en een grote houten schouw met Delfts-blauwe tegeltjes. Bij de restauratie in 1957/58 werd de voorkamer voorzien van een van elders afkomstig interieur: beschilderde behangsels van De Moucheron (van kasteel Nijenhuis bij Wijhe, Overijssel) en een plafond met hoekstukken van Jacob de Wit (van een pand aan de Herengracht 609) (4de verbouwing).

Gebruikte literatuur:

• Koen Ottenheym. Philips Vingboons (1607-1678). Architect. Zutpen, 1989: p. 79-82
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek Den Haag, 1991: p. 49, 68
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 20-21
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 277, 295, 444

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2308
Adres: Keizersgracht 319
Adressen: Keizersgracht 319
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: Pand met zandstenen pilaster-halsgevel met oeils-de-boeuf en frontons, in 1639 gebouwd door Philips Vingboons; empire deur, 3 Louis XIV flesbalusters, gevellantaren.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]