Herengracht 609-611 
Adres: Herengracht 609-611
Oud adres: 609: Y240, wijk 60, klein nr. 10, kadaster I682, verponding 5582
611: Y241, wijk 60, klein nr. 11, kadaster I683, verponding 5581
Postcode: 1017CE
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XV
Bouwjaar: 1670, 1742, 1800±
Opdrachtgever: Mr Gerrit Hooft Grtsz. (±1741)
(54 afbeeldingen)
Twee huizen (nr. 609 is vier ramen breed, 611 twee, samen zes ramen breed) met een gemeenschappelijke gevel van 11,6 m, rechte lijst met trigliefen waarboven deels gesloten balustrade met verhoogd middenstuk waarop alliantiewapen in vroeg voorbeeld Lodewijk XV-stijl. Nr 609 heeft nog stoep, 611 niet meer waar de ingang naar het souterrain is verplaatst (ca. 1800, zie onderpui, stoeppalen). Interieur nr 609: monumentale gang en trappenhuis met lantaarn en stucwerk, twee vroeg-18de-eeuws plafondstukken van I. Voorhout en van Nicolaas Verkolje (toegeschreven) (ingebracht).
In 1668/70 liet Ter Haer vier identieke klokgevels bouwen, thans nr. 607 t/m 613. Van dit rijtje heeft alleen nr. 607 zijn oorspronkelijke gevel behouden. De twee middelste panden kregen in 1742 een gemeenschappelijke lijstgevel van zes raamassen breed. Dit gebeurde in opdracht van Mr Gerrit Hooft Grtsz., die burgemeester zou worden in de jaren 1752-1762. In de gang is daarover een tekst aangebracht: "Den 5 may 1742 is door Isabella Maria Hooft, out 5 jaaren dogter van Catharina Witsen I.D. & Gerrit Hooft Gerritsz den eersten steen gelegt aan deese twee naast en onder een dak gelegene huysen". Uit deze tekst blijkt dat de twee huizen niet werden samengevoegd. Er kwam alleen een gezamenlijke gevel. Deze gevel kreeg een attiek met een deels gesloten balustrade met verhoogd middenstuk met het alliantiewapen Hooft-Witsen. Aan de andere zijde van de tuin lag aan de Amstelstraat een stal- en koetshuiscomplex dat niet meer bestaat.
Wie goed kijkt, ziet echter dat de panden in 1742 ook inwendig zijn veranderd. De oorspronkelijke panden waren even groot, maar na de verbouwing is het linkerpand vier raamassen breed, het rechterpand slechts twee. Het grotere linkerhuis, waar Gerrit Hooft en zijn gezin woonde, werd in 1742/45 inwendig verfraaid. Het bestond uit een gang met aan weerszijden een voor- en kamerkamer en was dus een 'dubbel huis' geworden. Er kwam een fraaie gang en een trappenhuis met een monumentale lantaarn met decoraties in stucwerk in Lodewijk XV-stijl (thans nog steeds aanwezig). In 1744 een groot plafondstuk aangebracht met grisailles als hoekstukken en ook bovendeurstukken, allemaal gemaakt door de bekende Amsterdamse decoratieschilder Jacob de Wit (1695-1754). Ook kwam er in 1745 een marmeren schoorsteen met een reliëf van Venus en Vulcanus gemaakt door de gebroeders De Wilde in een vergulde omlijsting. Dergelijke interieurelementen hebben nogal eens de neiging versleept te worden van het ene naar het andere grachtenpand. De hier genoemde onderdelen werden op 20 juni 1928 geveild bij Fred Muller. Het plafondstuk bevindt zich niet meer in Amsterdam, nl. in het Huis te Manpad in Heemstede, terwijl de hoekstukken zich in de voorkamer van Keizersgracht 319 (het Witte Huys) en de deurstukjes zich in Herengracht 458 (het huis van Goudstikker) bevinden. Het marmeren schouwreliëf gemaakt door de gebroeders De Wilde bevindt zich in het buitenland, nl. het Carnegie museum in Pittsburgh. Het verwijderen van interieurs uit grachtenhuizen kreeg in 1932 kritiek van Willem van der Pluym, auteur van een boek over het Nederlandse binnenhuis en zijn meubels: "De overheid waakt over de gevels en kijkt naar de straat". Inderdaad was de overheid in die dagen niet in staat de binnenruimten te beschermen.
Gelukkig is er in het pand nog wel het één en ander aan kunstwerken te beleven, die echter in 1928 zijn ingebracht. In de linker-achterkamer bevindt zich een groot plafondstuk van Johannes Voorhout I (1647-1717) uit ca. 1700 met een voorstelling van Vadertje Tijd en de Waarheid, van 4.3 x 2,7 m, dat zeker voor een Amsterdams grachtenhuis is gemaakt. In de rechter-achterkamer treffen we een plafondstuk aan met een omvang van 5,2 x 3,8 m, toegeschreven aan Nicolaas Verkolje (1673-1746) uit de jaren dertig of veertig van de 18de eeuw. Het stelt de Vier Elementen voor en is naar verluidt afkomstig is uit Nieuwe Herengracht 99. Beide plafondstukken staan door de correcte toepassing van het perspectief in de traditie van De Lairesse. Het is duidelijk dat interieurelementen het beste tot hun recht op de oorspronkelijke locatie. Niet alleen vertelt een kunstwerk iets over het huis en zijn bewoners, ook houdt de kunstenaar rekening met de locatie waar het kunstwerk voor wordt gemaakt. Zo wordt het illusionistische effect van plafondschilderingen en vooral grisailles vergroot door schaduwen die exact kloppen met de lichtinval ter plaatse. Wanneer dat niet klopt is de kans groot dat het kunstwerk is gemaakt voor een andere locatie.
Gebruikte literatuur:
- Jephta Dullaart. 'Met plank of doek bekleed'. Amsterdamse figuratieve plafondschilderingen uit de zeventiende en begin achttiende eeuw. Amsterdam (ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA) 2003: p. 35, 105, 108-109
- Marjan de Man. 'De vergeten gebroeders De Wilde. Amersfoortse beeldhouwers in de Gouden Bocht van Amsterdam'. Jaarboek van de Oudheidkundige Vereniging Flehite. Amersfoort, 2019: p. 71-83
- A. Staring. Jacob de Wit 1695-1754. Amsterdam, 1958: p. 75
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 367, 454
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1689
Adres: Herengracht 609-611
Adressen: Herengracht 609 ;Herengracht 611 1A,1V,2,3A,3V,HA,HV
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Twee huizen, een van twee traveeën (611) en een van 4 traveeen (609) achter een gevel met midden- en zijrisalieten en onder rechte zandstenen triglyfenlijst met attiek (plm 1750), 609 heeft nog de originele versierde stoep, balusters, spijltjeshek, en een zandstenen deuromlijsting, deur en snijraam uit XIX A. 611 heeft een onderpui met ingang en 5 stoeppalen (plm 1800).
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juli 2020