Amsterdam Monumentenstad

Coymanshuizen, Keizersgracht 177

Huisnaam: Coymanshuizen
Adres: Keizersgracht 177
Oud adres: LL232, wijk 43, klein nr. 308, kadaster E3810, verponding 2872
Postcode: 1016DR
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1625, 1867
Architect: Jacob van Campen
Opdrachtgever: Gebr. Balthasar en Joan Coymans

(26 afbeeldingen)

Coymanshuizen, Keizersgracht 177

Een eerste steen, op 14 maart 1625 ingemetseld in een muur van het vroegere voorhuis, vertelt dat woonhuis werd gebouwd in opdracht van de broers Balthasar en Joan Coymans: "In het jaar van Christus 1625 de 14de maart heeft Baltasar Coeymans, 7 jaar oud, zoon van Joseph, de eerste steen van dit gebouw gelegd gesticht door zijn ooms Baltasar en Johan, kooplieden, broers en zonen van Baltasar Coeymans en Elisabeth de Picker, beiden van Antwerpen." Hun vader, Balthasar Coymans I (1555-1634) was in 1585 zoals zovelen Antwerpen ontvlucht en had zich in Amsterdam gevestigd. Zijn handelshuis groeide uit tot één van de belangrijkste van de stad. Zijn zoons Balthasar II (1589-1657), Joan (1601-1657) en Joseph (1591-1677) hebben na zijn dood het handelshuis voortgezet. Balthasar II en Joan gaven de opdracht voor het ontwerp van de gevel aan Jacob van Campen. Dat weten we omdat het gevelontwerp staat afgebeeld in een 17de-eeuwse publicatie: in 1631 publiceerden Cornelis Danckerts en Salomon de Bray de voorgevel en plattegrond in 'Architectura Moderna'. Het is het vroegst bekende werk van Van Campen.

Jacob van Campen (1596-1657) was geboren in een Amsterdamse koopmansfamilie. Hij erfde van zijn moeder het landgoed Randenbroek bij Amersfoort waar hij als Heer van Randenbroek ging wonen. Van Campen werkte zowel als architect, kunstschilder als ontwerper van decoratie-programma’s. We weten niet zeker of Van Campen een studiereis heeft gemaakt naar Italië, maar zijn architectuur doet dat wel vermoeden. Mogelijk was hij in de jaren 1617 tot 1624 in Italië. Na zijn terugkeer ging hij de ideeën van Andrea Palladio, Vincenzo Scamozzi en de klassieke architectuur van Vitruvius combineren met de inheemse baksteenbouw. Het resultaat was het Hollands classicisme, een bouwstijl die behalve in Nederland ook internationaal van invloed was. Zijn meesterwerk is het nieuwe stadhuis op de Dam (1648). Van Campen heeft, voor zover bekend, in Amsterdam maar één woonhuis ontworpen: de Coymanshuizen. Misschien is de reden daarvan dat hij op strenge wijze de regels van de klassieke architectuur wilde naleven. De woonhuizen van Amsterdam zijn eigenlijk te smal en hoog om er een goed geproportioneerde klassieke gevel, in overeenstemming met de Italiaanse architectuurtraktaten, voor te plaatsen. Keizersgracht 177 is daarentegen geen smal huis: achter een brede gemeenschappelijke gevel bevinden zich de twee (gelijke) huizen van de gebroeders Balthasar en Joan. De scheidingsmuur loopt precies in het midden. De strenge en imposante pilastergevel doet weinig Amsterdams aan: de twee ingangen op straatniveau doen een lage verdieping ontstaan, geheel naar Italiaans voorbeeld. De middelste vier raamassen komen iets naar voren. Op de eerste verdieping bevinden zich Ionische, op de tweede verdieping Romeinse (Composiet) pilasters. Het zandstenen basement bevat enorme piëdestals, de voetstukken van de pilasters. De gevel heeft geen topgevel, maar slechts een kroonlijst met een lage attiekverdieping (eveneens zeldzaam voor Amsterdam). Deze rijke pilastergevel is het vroegste voorbeeld van Hollands classicisme in Amsterdam en staat afgebeeld in het boek Architectura Moderna (1631). Misschien heeft het Banqueting House in Whitehall, Londen, van Inigo Jones uit 1619 Jacob van Campen tot inspiratie gediend. Merk op dat de Ionische kapitelen van het type Serlio zijn, terwijl de Composiet kapitelen van het overhoekse type. Later past Van Campen alleen nog het overhoekse type toe.

Balthasar en Joan waren niet de enige bewoners van het huis. Ook hun vader verbleef er tot zijn dood. De broers verbonden zich in hun huwelijken aan een ander belangrijk koopmansgeslacht, de familie Trip. Joan trouwde met Sophia Trip (1615-1679), de oudste dochter van Elias Trip. Balthasar trouwde met Sophia's zus Maria Trip (1619-1683). Ook hun zuster Maria (160-1647) sloot een gunstig huwelijk, namelijk met Joan Huydecoper (1599-1661) (Singel 548).

In 1780 wordt Jan Elias Huydecoper eigenaar en bewoner. Hij verbouwt het huis: kruisvensters worden schuiframen, de frontons boven de ramen van de tweede verdieping worden verwijderd en de gevel gepleisterd. In 1867 wordt het de eerste vijfjarige HBS van Amsterdam, waarvoor opnieuw een verbouwing volgt: de kap en de attiek worden verhoogd, waardoor de verhoudingen ernstig werden verstoord. Het gebouw werd tevens aan de rechterzijde uitgebreid met nieuwbouw in een aangepaste stijl zonder ingang, waarvoor het koetshuis van het Huis Bartolotti verdween. In 1931 dreigde de gevel te worden gesloopt, maar na een actie van de Bond Heemschut ging dat gelukkig niet door. Integendeel, de voorgevel werd gerestaureerd en ontpleisterd, maar de attiekverdieping werd niet in de oude toestand teruggebracht. Na de verwijdering van de pleisterlaag kwam het 17de-eeuwse metselwerk en de zandstenen ornamenten weer in het zicht. De zandstenen ornamenten zijn sindsdien in een Bentheimer-kleur geschilderd, zodat ze extra goed opvallen.

Gebruikte literatuur:

• Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 32
• J.H. Kruizinga. 'Jacob van Campen. Schilder en bouwmeester 1595-1657'. Ons Amsterdam 9 (1957): p. 258-262
• R. Meischke. 'De vroegste werken van Jacob van Campen.' Bulletin KNOB 65 (1966): p. 131-145.
• Koen Ottenheym e.a. Jacob van Campen. Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw. Amsterdam, 1993
• Freek Schmidt. 'De architect van het Huis met de Hoofden.' Jaarboek M&A 5 (2006): p. 59-69
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 48, 51, 73, 176
• Gerrit Vermeer. 'Jacob van Campen en zijn kapitelen.' Binnenstad 246 (mei 2011): p. 39-41
• Gerrit Vermeer. 'Scamozzi, Jacob van Campen en het Ionisch kapiteel in Amsterdam'. Maandblad Amstelodamum 102-2 (april-mei 2015): p. 61-76
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 257

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 13163
Functie: School
Jaartal: 1868
Bouwstijl: Invloed neoclassicisme

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2271
Adres: Keizersgracht 177
Adressen: Keizersgracht 177
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: School, gevestigd in: a) een twee woningen bevattend ouder pand achter brede pilastergevel onder rechte lijst, gebouwd in 1625 door Jacob van Campen en later van een hogere attiek voorzien en b) een 19e eeuwse uitbreiding met gepleisterde gevel, eveneens onder attiek.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]