Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 493

Adres: Herengracht 493
Oud adres: X405, wijk 57, klein nr. 69, kadaster I897, verponding 3814
Postcode: 1017BT
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XV
Bouwjaar: 1667, 1766/1767
Architect: Pieter de Swart ?
Opdrachtgever: Anthony van Hemert en Johanna van Rooyen

(32 afbeeldingen)

Herengracht 493

Dit 17de-eeuwse dubbele huis werd in 1766/67 grondig verbouwd. Rond ±1770 komt de lijstgevel met een fronton weer in de mode. Mogelijk is dit de eerste keer sinds de 17de eeuw dat weer een groot driehoekig fronton werd toegepast op een grachtengevel. De architectuur is een late versie van de Hollandse Lodewijk XV-stijl (Rococo) die al de overgang naar een meer ingetogen architectuur aanduidt, het neo-classicisme van de Hollandse Lodewijk XVI-stijl. Opvallend is dat het fronton geïsoleerd wordt toegepast, zonder dat van pilasters gebruik is gemaakt. Een dergelijke opzet is kenmerkend voor het vroege stadium van het neo-classicisme dat direct op de Rococo volgt. Halverwege de 18de eeuw kwam er steeds meer kritiek op het overdadige gebruik van het ornament. De Amsterdamse burgemeester Pieter Rendorp (1703-1761) ontwierp een nieuwe gevel voor de Oudemanhuispoort (1754), symmetrisch en met ondergeschikte ornamentiek. Hij gebruikte daarvoor het Franse traktaat van d'Aviler. Een navolging daarvan en tegelijk het hoogtepunt is Herengracht 493, in 1763 vermoedelijk ontworpen door Pieter de Swart.

In het timpaan is een alliantiewapen aangebracht. Achter het fronton bevindt zich een attiek met siervazen. Het dak wordt gesierd door fraaie hoekschoorstenen. De middelste travee is geaccentueerd door deur- en raamomlijstingen. De bovendorpels van de vensters in de drie ramen brede middenrisaliet buigen iets naar boven (zoals wel vaker bij Lodewijk XV-gevels). Bij een pand van deze allure hoort natuurlijk ook een dubbele stoep.

Het huis werd in de jaren '20 verbouwd door architectenbureau Baanders ten behoeve van een kantoorbestemming en twee decennia later, in de jaren '40, nog eens gerestaureerd. Het architectenbureau was vanaf 1908 op Herengracht 495 gevestigd en vanaf 1919 in het buurhuis Herengracht 493. Roederamen met kleine ruitjes werden bij deze restauratie teruggebracht evenals het bovenlicht boven de ingang (gefantaseerd). Na de restauratie is de roedenverdeling wit geschilderd, zoals ook in de 18de eeuw gebruikelijk was. Dat is inmiddels grachtengroen geworden.

Dit huis heeft een fraai interieur. De gang en het trappenhuis hebben fijn stucwerk in Lodewijk XV, waarin de verstrakking naar een meer ingetogen architectuur nog niet zichtbaar is. De rechte hoeken zijn afgedekt met halfronde lijsten. De kamers hebben stucwerk in Lodewijk XV-stijl en deurstukken met putti die de vier seizoenen uitbeelden. Een grisaille met vijf putti (de vijf zintuigen) valt op door het kleurgebruik: groene putti op een gele achtergrond. Het huis heeft een aan de tuin grenzende koepelzaal met stucwerk en schouw. Een vergelijkbare koepelzaal vinden we in Herengracht 106 en Keizersgracht 690.

Het koetshuis, Reguliersdwarsstraat 42, heeft een fraaie schijngevel aan de tuinzijde, eveneens in Lodewijk XV-stijl.

Gebruikte literatuur:

• Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 91
• Thomas H. von der Dunk. 'Hollandse Herleving rond Amsterdam. De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van noordelijk Holland aan het einde van de 18de eeuw'. Holland 28 (1996): p. 82-100
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 92
• Hans Tulleners. De Gouden Bocht. 21 monumenten aan de Amsterdamse Herengracht. Open Monumentendag 1989. Amsterdam, 1989: p. 21
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993; p. 530

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1660
Adres: Herengracht 493
Adressen: Herengracht 493
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis, in de kern uit 1667, met door risalieten en lisenen fijn gelede zandstenen gevel onder rechte lijst met festoenen en gebeeldhouwde fronton; gebeeldhouwde middentravee en stoep met Louis XV balusters (alles uit 1766, in on-Amsterdamse trant met Frans karakter). Gesneden deur, -kalf en snijraam XVIIId.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]