Amsterdam Monumentenstad

Naam: De Fortuyn/D'Arke Noach
Adres: Herengracht 43-45
Oud adres: 43: SS221, wijk 31, klein nr. 298, kadaster F711, verponding 5504
45: SS220, wijk 31, klein nr. 297, kadaster F710, verponding 5503
Postcode: 1015BB
Gebouwtype: Pakhuis
Geveltype: Tuitgevel
Bouwjaar: ±1590
Eigendom: St. Aristoteles (1975)
Restauratie: 1975

(9 afbeeldingen)

Pakhuis (type a bij Révész-Alexander), twee bijna identieke pakhuizen.

Deze twee eenvoudige en vroege pakhuizen met tuitgevels werden gebouwd aan de stadswal in de stadsuitleg van 1585. De Herengracht bestond nog niet. De middenas van pakhuizen bestaat meestal uit een doorlopende verticale strook van gekoppelde kozijnen waarin oorspronkelijk luiken zaten, slechts onderbroken door de vloerbalken. Zo ontstond voldoende werkruimte om de goederen naar binnen te halen. Bij het rechterpand, D’Arke Noach (Herengracht 45), zijn aan deze verticale reeks ook enkele kozijnen horizontaal gekoppeld; dat doet denken aan het houtskelet van stijlen en regels waaraan naar behoefte kozijnen bevestigd konden worden, zoals het geval was bij de houten huizen die in die tijd in Amsterdam voorkwamen (vergelijk het Houten Huis op het Begijnhof). Ook de geringe bouwhoogte duidt op oude bebouwing. De huidige tuitgevels hebben vlechtwerk in de top. Ook aan de achterzijde hebben de pakhuizen tuitgevels met vlechtwerk.

Op een foto uit 1961 is te zien dat beide pakhuizen grote deuren hadden. Het linker pakhuis, De Fortuyn (Herengracht 43), had eigenlijk een tuitgevel, net als zijn buurman. In het Grachtenboek van Caspar Philips uit 1770 is de tuit er nog wel en stond daar zelfs nog een bol op. Misschien hebben de pakhuizen oorspronkelijk trapgevels gehad (zoals gebruikelijk in de bouwtijd).

Er loopt een afgesloten steeg vanuit het achtererf van nummer 43 naar de Langestraat, tussen de nummers 36 en 42. Op het achtererfje staat een vergeten lantaarnpaal model 1883. Het fenomeen van fijnmazige ontsluiting door stegen komt vooral voor in het middeleeuwse stadshart en de stadsuitleg van 1585. In de 17de-eeuwse stadsuitleggingen is vrijwel uitsluitend sprake van gesloten bouwblokken.

In 1975 vond de restauratie plaats door de Stichting Aristoteles. De tekening in het Grachtenboek van Caspar Philips heeft als leidraad gediend voor de gedeeltelijke reconstructie van een oudere toestand, met name wat de onderpuien betreft. De grote deuren verdwenen en in de onderpui van nummer 45 werden twee houten kruiskozijnen gemaakt, waar in Caspar Philips maar één exemplaar is afgebeeld. Ook de ronde kelderingangen zijn gereconstrueerd. Nummer 43 kreeg weer een windkast.

Gebruikte literatuur:

Stichting Aristoteles, De Lamp, jrg. 8, nr. 28 (juni 1974) en nr. 29 (sept. 1974)

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1522
Adres: Herengracht 43-45
Adressen: Herengracht 43 ;Herengracht 45 A B C D
Inschrijvingsdatum: 13-05-1970
Redengevende omschrijving: Pakhuis met puntgevel (XVII) en houten pui.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1523
Adres: Herengracht 43-45
Adressen: Herengracht 43 ;Herengracht 45 A B C D
Inschrijvingsdatum: 13-05-1970
Redengevende omschrijving: Pakhuis met puntgevel (XVII ?) en houten pui.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]