Amsterdam Monumentenstad

Amstel 216

Huisnaam: Gijsbert Dommer Huis
Adres: Amstel 216
Oud adres: Y114, wijk 60, klein nr. 65, kadaster I1273, verponding 6096
Postcode: 1017AJ
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Strakke Stijl
Bouwjaar: 1672
Architect: Adriaan Dortsman
Opdrachtgever: Gijsbert Dommer
Bewoners: 1686-1691: Coenraad van Beuningen (1622-1693)

(20 afbeeldingen)

Amstel 216

Amstel 216 is in 1671 ontworpen en in 1671/72 gebouwd door bouwmeester Adriaan Dortsman in opdracht van de welgestelde katholieke koopman Gijsbert Dommer (1628-1673), die er echter niet zelf woonde. Hij bezat ook de kavels op de Herengracht waar hij een groot wooncomplex liet bouwen met een gemeenschappelijke gevel (huidige nummers 586-588-590-592-594-596). De Herengracht-panden, op nr. 586 na, waren vrij ondiep en hadden geen tuin, waardoor Amstel 216 een grote, diepe tuin kon krijgen. Dortsman bouwde in de "strakke stijl", de laatste fase van het Hollands Classicisme in Amsterdam. Het dubbele huis heeft een gesloten zandstenen lijstgevel met drie raamassen (ongebruikelijk voor een dubbel huis). De vlakke voorgevel met zijn lisenen, het gegroefde (horizontaal gelaagde) zandsteen en de zware muurdammen heeft alle karakteristieken van het werk van Dortsman. Opvallend is dat de gevel precies een vierkant is. De gevel is hoger dan de toen gebruikelijke bouwhoogte en van een ongekende monumentaliteit. De ingangspartij heeft twee kolommen waarop een balkon rust en een eenvoudig omlijst middenvenster. Boven de deuromlijsting is het bouwjaar in Romeinse cijfers aangebracht. Boven de rechte kroonlijst met trigliefen bevindt zich een attiek in de vorm van een balustrade met naar achteren gebogen middendeel met wapensteen. Zoals bij Keizersgracht 672-674, eveneens van Dortsman, hebben de balusters ook hier een flesvorm.

Op oude prenten en tekeningen is te zien dat aan beide zijden van de middeningang glazen deuren waren die toegang gaven tot de dienstvertrekken. Tegenwoordig zijn dit vensters. In Danckerts Grachtenboekje is te zien dat het huis oorspronkelijk een schilddak had. Tegenwoordig heeft het huis een plat dak waarop een tuin is aangelegd en zelfs een "penthouse" is gebouwd dat vanaf de overzijde van de Amstel goed te zien is.

Dommer verhuurde het huis. In 1674 woonde Willem Six Willemsz er, maar in 1684 tot 1686 wonen enkele kinderen van Dommer er (twee dochters staan op het balkon, vier zonen staan op straat, op het schilderij uit 1685). De bekendste bewoner was echter Coenraad van Beuningen (1622-1693) (zijn komst wordt op het schilderij al aangekondigd door de stadssloep aan de wal). Hij was zes keer burgemeester (1669, 1672, 1680, 1681, 1683 en 1684) en sinds 1681 bewindhebber bij de VOC, maar hij is vooral actief geweest als diplomaat. Hij was gezant van de Staten in Engeland, Denemarken, Zweden en Frankrijk en genoot groot aanzien. Hij had een huis in Den Haag en huurde een huis in Amsterdam, namelijk Amstel 218. Hij trouwde in 1686 op 62-jarige leeftijd met Jacoba Victoria Bartolotti van de Heuvel, een deftige dame van niet al te goede reputatie, die in 1639 was geboren in het Huis Bartolotti en ongehuwd op Herengracht 596 woonde. Na hun huwelijk vestigde het echtpaar Van Beuningen zich in Amstel 216. De laatste jaren van zijn leven zette zijn zwaarmoedigheid zich geleidelijk om in krankzinnigheid. Mogelijk hebben zijn slechte huwelijk, zijn verloren vermogen door speculaties in VOC-aandelen en zijn moeilijke verhouding met stadhouder Willem III hieraan bijgedragen. In 1688 werd bij resolutie van de vroedschap zijn vermogen onder bewind van zijn echtgenote geplaatst. Volgens de overlevering zou Van Beuningen met zijn eigen bloed op de zandstenen gevel zijn naam, die van zijn vrouw en enkele driemasters, Hebreeuwse letters en kabbalistische tekens hebben geschreven. De tekens zijn ook nu nog (met enige moeite) te zien en kunnen nimmer meer uitgewist worden. Van Beuningen sterft niet in Amstel 216, want hij woont in 1691 in een pand elders aan de Amstel (onbekend waar precies). Vastgeketend door zijn personeel aan zware kettingen sleet de eertijds geroemde diplomaat zijn laatste dagen.

Amstel 216, dat sinds de ontdekking van de tekens op de gevel in 1937, bekend staat onder de naam "Huis met de bloedvlekken", heeft een fraai interieur uit de 18de eeuw, zoals een imposante gang met stucwerk met Lodewijk XVI-ornamenten en stijlkamers in Lodewijk XVI- en Empire-stijl. Aan de voorzijde zijn de kamers bij een recente verbouwing doorgebroken naar de gang.

Gebruikte literatuur:

• Vaz Dias. 'Het huis met de bloedvlekken. Aangebracht door Coenraet van Beuningen.' De Telegraaf, 21 augustus 1937
• I. H. van Eeghen. 'De huizen van Coenraad van Beuningen.' Maandblad Amstelodamum 58-1 (1971): p. 98-108
• W. Kuyper. Dutch Classicist Architecture. Delft 1980: p. 174-177
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 67
• Pieter Vlaardingerbroek. Adriaan Dortsman 1635-1682. De ideale gracht. Zwolle, 2013: p. 29
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 290, 435

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 229
Adres: Amstel 216
Adressen: Amstel 216 A B C D E F G
Inschrijvingsdatum: 26-03-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met monumentale geslaagde zandstenen drie vensters brede gevel onder triglyfenlijst waarop gebeeldhouwde balustrade, met hoeklisenen en middenpartij waarin balkon op zuilen en het jaartal MDCLXXI (vermoedelijk door Adriaan Dortsman). Vensters vergroot XIXa; stoeppalen en kettingen uit die tijd.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]