Amsterdam Monumentenstad

Keizersgracht 455

Naam: New York / Metz
Adres: Keizersgracht 455
Oud adres: II365, wijk 55, klein nr. 161, kadaster E4152, verponding 2851
Postcode: 1017DK
Gebouwtype: Handelsgebouw/kantoor
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1891, 1919, 1933
Architect: J. van Looy
Opdrachtgever: New-York Life Insurance Company

(11 afbeeldingen)

Keizersgracht 455

De New York Life Insurance Company, een Amerikaanse verzekeringsmaatschappij gevestigd in New York, belegde in Europa in winkelpanden. Op de begane grond van het in 1891 gebouwde winkel- en kantoorgebouw op de hoek van de Leidsestraat en de Keizersgracht kwam de winkel in reis- en sportartikelen van F.A.L. de Gruyter (niet te verwarren met de kruideniersketen). Die had eerder twee winkels in de Leidsestraat, nr. 27 en 38. Vermoedelijk aansluitend op de Amerikaanse link noemde het bedrijf zich De Gruyter's Stores.

Het gebouw is een voorbeeld van laat-19de-eeuwse cityvorming en tevens van schaalvergroting in de binnenstad. Het was met haar hoog oprijzende gevels en hoekaccent in de vorm van een toren met koepel het eerste voorbeeld van commerciële hoogbouw in een stad met een silhouet dat nog louter werd bepaald door kerktorens. Op een stadspanorama uit 1894 valt op hoe hoog het gebouw is in de Leidsestraat waar alle gebouwen nog hun 17de-eeuwse bouwhoogte hebben. Het nieuwe gebouw werd met gemengde gevoelens ontvangen. Velen vonden het veel te groot. Het Nieuws van den Dag schreef bijvoorbeeld: "Heden is het reusachtige gebouw op den hoek van de Keizersgracht en de Leidschestraat met eenige feestelijkheden geopend. De verschillende groote kantoorgebouwen, welke, als hoofdzetels van levensverzekeringmaatschappijen, in den laatsten tijd op verschillende hoeken verrezen, zijn hiermede, door dit paleis van de 'New-York Life Insurance Company', in omvang, hoogte en rijkdom van inrichting, verre overtroffen. Het zij hier vastgesteld, dat wij ons van een beoordeeling der architectonische waarde van het gebouw geheel onthouden, al kunnen we iets medevoelen voor de klacht van menig Amsterdammer, dat het in deze omgeving 'alles doodslaat' en den deftigen eenvoud der statige gracht verstoort door zijn reusachtige afmetingen" (Het Nieuws van den Dag, 11 mei 1892).

Ook de architectuur van het warenhuis was voor zijn tijd opmerkelijk. Vanaf het begin van de 20ste eeuw is er sprake van een invloed van een Amerikaanse invloed op de architectuur in Amsterdam. Berlage maar ook De Bazel waren beïnvloed door de Amerikaanse architecten Frank Lloyd Wright, Louis Sullivan en zelfs Henry Hobson Richardson. Vooral de publicatie van tekeningen van Frank Lloyd Wright in 1910 speelde een belangrijke rol. In 1911 reisde Berlage naar de Verenigde Staten. Toch dateert de Amerikaanse invloed in Amsterdam al van eerder, zij het indirect. Een voorbeeld is het Metz-warenhuis. Architect Van Looy had zich duidelijk laten inspireren door het New York Life Insurance Company Building in Wenen door Carl Schumann en Ludwig Krimmel (1880). Het gebouw is een direct kopie van het Weense gebouw van de opdrachtgever, de New York Life Insurance Company, zodat de Amerikaanse invloed via Oostenrijk verloopt. In New York was op dat moment een barokke bouwstijl ('beaux arts', aansluitend op neoclassicisme, neobarok en neorenaissance) geliefd. Plagiaat kwam in de late 19de eeuw vaker voor. Zie bijvoorbeeld het Hirsch-gebouw (Leidseplein 23-31) dat niet verwijst naar Amerikaanse, maar naar Engelse architectuur. Pas vanaf 1900 zien we een duidelijke meer rechtstreekse beïnvloeding vanuit Amerika. Zie bijvoorbeeld De Utrecht (Damrak 28-30, A.J. Kropholler en J.F. Staal, 1904-1906), het gebouw van de Nederlandsche Handel-Maatschappij (Vijzelstraat 30-32, K.P.C. de Bazel, 1920-1926) en de Amsterdamsche Bank (Herengracht 595, H.P. Berlage / B.J. & W.B. Ouëndag, 1929).

De Gruyter's Stores ging in 1898 failliet. Vanaf 1908 vestigde Metz & Co zich in het pand, een oud Amsterdams bedrijf dat was voortgekomen uit een in 1740 geopende stoffenwinkel in de Sint Antoniesbreestraat. In 1919 werd het kantoorgedeelte van het gebouw onder leiding van architect H.A. van Anrooy verbouwd tot winkelruimte zodat het gebouw een groot warenhuis werd. De zgn. 'Metz-koepel', in feite een platte doos op het dak, werd in 1933 als tentoonstellingsruimte ontworpen door G.Th. Rietveld in een functionalistische stijl, tegenwoordig in gebruik als een caféruimte, met fraai uitzicht op de keurtuinen van de Keizersgracht (zie ook: Keizersgracht 449).

Het Metz-gebouw heeft overigens de verbreding van de Leidsestraat voorkomen. Het was met de komst van het warenhuis voor de gemeente te duur geworden om panden te onteigenen om een verkeersdoorbraak mogelijk te maken. De verkeersdrukte was echter zo groot dat alternatieve plannen werden ontwikkeld om de Leidsestraat te ontlasten zoals een doorbraak door de grachtengordel ten noorden van de Leidsegracht van de Passeerdersgracht naar het Spui (het 'kromme doorbraak'-plan van 1912). Deze plannen gingen echter niet door. Uiteindelijk werd de straat in de 20ste eeuw autovrij.

Gebruikte literatuur:

• Thomas A.P. van Leeuwen. 'The Method of Ariadne: Tracing the lines of influence between some American sources and their Dutch recipients'. In: Bouwen in Nederland, Vijfentwintig opstellen over Nederlandse architectuur opgedragen aan Prof. Ir. J.J. Terwen. Delft 1985
• Hannah Schoch. 'Kantoorbouw in de binnenstad.' In: Vincent van Rossem (red.). Amsterdam maakt geschiedenis. Amsterdam, 2004: p. 213-233
• Walther Schoonenberg. 'Het 'kromme doorbraak-plan' uit 1912'. Maandblad Amstelodamum 105-3 (2018): p. 99-112

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 11773
Functie: Winkelpand met kantoren en woningen
Jaartal: 1891
Bouwstijl: Neobarok XIXB

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 408905
Adres: Keizersgracht 455
Adressen: Keizersgracht 455
Inschrijvingsdatum: 13-11-1991
Redengevende omschrijving: In 1891 in opdracht van de American Life Insurance Company naar ontwerp van Jac. van Looy gebouwd winkel/kantoorgebouw genaamd "New York", in internationale eclectische trant en opgetrokken met vijf bouwlagen, kelder en kapverdieping onder mansardekap - waaraan in 1933 naar functionalistisch ontwerp van G.Th. Rietveld een in glas en staal uitgevoerd koepelgebouw met opschrift METZ is toegevoegd - met van zuilorden en beeldhouwwerk voorziene natuurstenen gevels en door leien koepel met lantaarn bekroonde erkerpartij op de afgeschuinde hoek bij Leidsestraat en Keizersgracht. Het grotendeels symmetrisch opgezette hoekpand - sinds 1908 in gebruik bij de firma Metz & Co. - heeft de overhoeks gesitueerde hoofd-ingang in het midden, met te weerszijden elk een vijf venster-assen brede zijgevel met aan het uiteinde een omlijste zij-ingang, voorzien van een gebogen fronton met medaillon; de zij-ingang aan de Leidsestraat is naderhand gewijzigd. Tussen deze ingangs-partijen is op de beganegrond en de eerste verdieping een staalconstructie met pilasters en klinknagels aangebracht ten behoeve van grote glas- oppervlakken. Op de tweede verdieping zijn boven een door een balustrade omgeven balcon aan weerszijden hermen en karyatiden aangebracht, afgewisseld door herm-koppen, die een driehoekig fronton respectievelijk een balcon met balustrade dragen. De gevels bevatten over de derde en de vierde verdieping Corinthische pilasters van de kolossale orde; de vensters van de derde verdieping worden afwisselend bekroond door gebogen en driehoekige frontons, waarbij de gebogen frontons zijn versierd met sculpturen van arenden, respectievelijk mascarons; voorts zijn bij het gehele pand de initialen N en Y van "New York", eikebladeren en festoenen als decoratie toegepast. Boven de vierde verdieping een gekorniste kroonlijst met tandlijst en attiek, waarbij aan de uiteinden elk een natuurstenen dakkapel met driehoekig fronton is aangebracht. Van de vensters op de tweede, derde en vierde verdieping, in oorsprong alle T-vensters met drieruitsbovenlichten, is thans bij de meeste de oorspronkelijke indeling nog bewaard gebleven. De overhoekse erkerpartij, die in detaillering aansluit bij die van de zijgevels, bevat voorts boven de hoofd-ingang twee kolossale voluten met onderaan een medaillon en reliefs met gestileerde bladmotieven; boven de kroonlijst een ingezwenkt gebogen fronton met twee gebeeldhouwde mythologische figuren; in de in natuursteen met pilasters uitgevoerde opbouw daarboven een halfronde boognis met arend en lauwerkransen; de hoge, achtzijdige tamboer is op drie plaatsen voorzien van een ronde, in Engelse trant uitgevoerde, wijzerplaat achter glas, met pilaster-omlijsting en van een schelp-motief voorzien gebogen fronton. De opengewerkte lantaarn boven de koepel heeft een bolvormige ijzeren bekroning, in oorsprong met windwijzer. Op de kapverdieping het naar ontwerp van G.Th. Rietveld in de trant van het Nieuwe Bouwen uitgevoerde koepelopbouw, genaamd 'Op het dak'; de koepel - in oorsprong bestemd als tentoonstellingsruimte - is op cirkelvormige grondslag opgetrokken in staal en glas glas met smalle stalen sponningen in horizontale onderverdeling onder een plat dak met aan twee zijden aan een open hekwerk het opschrift METZ in door Rietveld ontworpen typografie. Inwendig bevat het gebouw ondermeer een door troggewelven overspannen kelder, een draagconstructie met kolommen (waarvan de zes op piedestals geplaatste Dorische kolommen op de beganegrond in het zicht gelaten zijn) en aan de zijde van de Keizersgracht een marmeren trappenhal met vestibule, waarvan de dubbele glazen paneeldeuren geetste voorstellingen van een arend bevatten; in het trappenhuis verder dubbele kwartslagtrappen met marmeren treden, in siersmeedwerk uitgevoerde balustrades en koperen leuningen, en gestucte van blokgroeven voorziene zijwanden, waarin ten dele nog de oorspronkelijke paneeldeuren bewaard zijn gebleven. Ook inwendig is het motief van de verstrengelde initialen N en Y op diverse plaatsen toegepast. Markant gesitueerd winkel/kantoorgebouw van rijk gedecoreerde, bij het internationale eclecticisme uit de late 19e eeuw aansluitende architectuur en als zodanig van algemeen belang wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]