Singel 11 
Nieuwe Lutherse Kerk
Naam: Nieuwe Lutherse Kerk
Adres: Singel 11
Kattengat 2-I
Oud adres: L687, wijk 20, klein nr. 234, kadaster F1108, verponding 2093
Postcode: 1012VC
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Strakke Stijl
Bouwjaar: 1668-1671, 1822-1826
Architect: Adriaan Dortsman (1668), J. de Greef en T.F. Suys (1822)
[Renaissance Amsterdam Hotel]
(30 afbeeldingen)
De Nieuwe (of Ronde) Lutherse Kerk is gebouwd in 1670 naar ontwerp van Adriaan Dortsman in classicistische stijl. Het is een centraalbouwkerk: rond met twee rechte vleugels eraan. De koperen koepel met lantaarn wordt gedragen door een cilindervormige onderbouw bekleed met een Dorische pilasterorde. In 1822-26 is de kerk na brand herbouwd door J. de Greef en T.F. Suys. De architecten vervingen de Dorische orde in het interieur door een Ionische, die ze meer geschikt achtten voor een kerk.
De Lutherse gemeente in Amsterdam maakte in de 17de eeuw door de komst van immigranten uit het Oostzeegebied en Vlaanderen een sterke groei door. De Lutherse Kerk uit 1633 (Singel 411) was al snel te klein voor de groeiende gemeente. In 1667 kregen de Lutheranen toestemming tot het bouwen van een tweede kerk. De nieuwe kerk moest meer dan 5000 mensen kunnen herbergen. In 1668-1671 werd de Nieuwe of Ronde Lutherse Kerk (Singel 11) gebouwd naar ontwerp van bouwmeester Adriaan Dortsman (de afwerking duurde nog tot 1685). De Lutheranen mochten geen kerktorens bouwen; dat mochten alleen de gereformeerden. Ze bouwden daarom een koepelkerk met een lantaarn (een klein torentje bovenop de koepel). Bovenop de lantaarn stond een lutherse zwaan. Het gebouw is het enige protestantse kerkgebouw met een cirkelvormig grondplan in Nederland en van architectonisch grote waarde. De strenge, classicistische opzet met Dorische pilasters en rechthoekige vensters maakt het gebouw een goed voorbeeld van de sober-classicistische stijl ('Strakke Stijl') en tegelijk een hoogtepunt van de 17de-eeuwse architectuur. Het karakteristieke gebouw is gezichtsbepalend voor de westelijke grachtengordel (en is zowel vanaf de Spuistraat, met de karakteristieke kleine trapgeveltjes aan het Kattengat op de voorgrond, Kattengat 4-6, als vanaf het Singel en de Brouwersgracht goed te zien). Er is overigens tevens een ingang aan het Kattengat (nummer 2).
Op 18 september 1822 brandde de Ronde Lutherse Kerk vrijwel geheel af, door onvoorzichtigheid van loodgieters. Het was een grote, spectaculaire brand, waarvan enkele prenten bestaan. Alleen de buitenmuren bleven overeind. De koepel stortte tussen deze muren naar beneden. Van de inrichting bleef weinig over, ook omdat "helpende handen" kerkinterieur naar buiten droegen om het vervolgens mee naar huis te nemen.
Al in 1826 was de koepelkerk herbouwd, naar ontwerp van T.F. Suys en J. de Greef. Slechts op enkele punten week het nieuwe gebouw af van het oude. De oorspronkelijk gladde koepel met ribben kreeg Romeinse cassetten en werd bovendien iets hoger. De lantaarn op de koepel kreeg een iets andere vorm. In 1830 werd het nieuwe orgel voltooid, het thans beroemde orgel van Johan Bätz.
In 1935 werd de kerk door de inkrimpende Lutherse gemeente afgestoten, waarna het gebouw diverse, soms catastrofale bestemmingen kreeg (o.a. een tentenverkoop). In 1975 werd het kerkgebouw, na een inmiddels zeer noodzakelijke restauratie, als congres- en concertzaal door het nabij gelegen Sonesta Hotel (tegenwoordig Renaissance Amsterdam Hotel) in gebruik genomen. Voortaan heette de kerk de Sonesta-koepel. Het orgel werd in 1984 gerestaureerd. De akoestiek van het gebouw is zeer goed.
Op 3 februari 1993 werd de kerk voor de tweede keer door brand getroffen. De lantaarn, inclusief de lutherse zwaan in top, en delen van de koepel werden vernield, terwijl het orgel waterschade opliep. De kerk is gerestaureerd in 1993/94, maar het zal nog vele jaren duren voordat de koperen platen van de koepel weer een groene tint hebben. De restauratie door Aannemingbedrijf J. Kneppers BV ging van start na een voorbereidingstijd van zeven maanden, waarin een noodconstructie werd aangebracht en de steigers werden geplaatst. De koepelconstructie bestaat uit een buitenschil en een binnenschil. Er zijn zestig grenen spanten, verdeeld over drie typen. Ongeveer een derde moest worden vernieuwd en werd aangeheeld aan de spanten die gespaard waren gebleven. De koepel is hersteld met grenen spanten verstevigd met staven van glasfiber. Het hout is gelijmd en gelamineerd. In juni 1994 werd de koperen zwaan, die in Frankrijk is gemaakt, op de gereconstrueerde lantaarn geplaatst. Negen maanden later was de restauratie voltooid.
Gebruikte literatuur:
- Dick van der Horst en Martin Pruijs. 'Tot cieraet deser stede'. 20 monumenten in de historische kern van Amsterdam. Open Monumentendag 1994, Amsterdam, 1994: p. 74
- W.J. Kooiman. De Ronde Lutherse Kerk te Amsterdam. Geschiedenis van haar bouw en dienst. Amsterdam, 1941
- W. Kuyper. Dutch Classicist Architecture. Delft, 1980: p. 174-177
- W. Kuyper. 'Dichtung und Wahrheit in tekeningen van Adriaan Dortsman en Pieter Roman.' Bulletin KNOB 83 (1984): p. 241-293
- Paul Spies, Koen Kleijn, Ernest Kurpershoek en Jos Smit. Het Grachtenboek. Vier eeuwen Amsterdamse grachten in beeld gebracht; gevels, interieurs en het leven aan de gracht. Den Haag/Amsterdam, 1991: p. 98-99
- Joost Vermeulen. 'Geen kerktoren? De lutheranen veroveren een eigen plek in Amsterdam'. Ons Amsterdam 69 (2017-10): p. 32-37
- Pieter Vlaardingerbroek. Adriaan Dortsman 1635-1682. De ideale gracht. Zwolle, 2013: p. 32-35
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Het woonhuis in de stad. Amsterdam, 1993: p. 600-601
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2207
Adres: Singel 11
Adressen: Kattengat 2 ;Singel 11
Inschrijvingsdatum: 23-09-1970
Redengevende omschrijving: Nieuwe Lutherse kerk. Ronde koepelkerk in classicistische vormen met tegen de achterste helft aangebouwde zijbeuk. Koperen dak (1668-1671 door A. Dorstman, herbouwd na brand. 1822). Orgel met Hoofdwerk, Bovenwerk, Rugwerk en vrij Pedaal, in 1830 door J.Batz gemaakt. In 1983 gerestaureerd door Flentrop Orgelbouw.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: december 2023