Prinsengracht 769 
Prinsengrachtziekenhuis
Naam: Prinsengrachtziekenhuis
Adres: Prinsengracht 769
Kerkstraat 126
Oud adres: CC534, wijk 56, klein nr. 159, kadaster I1935, verponding 3358
Postcode: 1017JZ
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1854-1857, 1890, 1902/03
Architect: J.H. Leliman (1854), C.B. Posthumus Meyjes (1902/03)
Opdrachtgever: Vereeniging voor Ziekenverpleging
Restauratie: 2019
(17 afbeeldingen)
In eclectische stijl opgetrokken ziekenhuisgebouw, negen traveeën breed, in 1872 uitgebreid aan de Kerkstraat met een zusterhuis, tien traveeën breed, in 1890 met vier traveeën links van het hoofdgebouw, in dezelfde stijl, en in 1902/03 opnieuw uitgebreid aan de Prinsengracht in dezelfde stijl, drie traveeën breed. Het hoofdgebouw heeft een natuurstenen plint en is door drie vensterassen brede risalieten geleed, die door kroonlijst steken en zijn voorzien van steekkappen. De rechter middenrisaliet heeft een rondboogvormige entree met poortje met fronton dat tot 1890 in het midden van het gebouw zat. Op de begane grond zijn de vensters rondboogvormig, op de verdiepingen daarboven rechthoekig. Tussen de verdiepingen zijn cordonlijsten aangebracht. De uitkragende gootlijsten, die telkens verspringen met de diverse kappen, zijn aan de onderzijde voorzien van een fries met consoles. (Eén van de 200 nieuwe Rijksmonumenten uit de periode 1850-1940, in 2001 op de monumentenlijst geplaatst.)
De protestants-christelijke Vereeniging voor Ziekenverpleging, opgericht in 1843 na een cholera-epidemie, liet in 1854 een ziekenhuis bouwen op de plek van drie afgebrande pakhuizen, De Sirius, Bordeaux en Koningsbergen. Dit Prinsengrachtziekenhuis, dat in juni 1857 in gebruik genomen werd, was in de 19de eeuw een hospitaal voor de gegoede burgerij, terwijl de arme bewoners van de stad aangewezen waren op het Binnengasthuis. Het Prinsengrachtziekenhuis is daarmee het oudste niet voor de armenzorg gebouwde particuliere ziekenhuis van Amsterdam.
Het door architect J.H. Leliman in 1854 in Neo-Grec ontworpen gebouw, met een geknikte lijst waardoor een fronton wordt gesuggereerd, werd in 1872 vergroot met de aankoop van het pakhuis Dionysius links van het ziekenhuis. In 1890 werd dat gesloopt en werd Lelimans ziekenhuis in dezelfde stijl uitgebreid met vier raamassen. Die uitbreiding kreeg twee ingangen, terwijl de hoofdingang op de oude plaats bleef. In 1902/03 werd het ziekenhuis opnieuw in dezelfde stijl uitgebreid, naar ontwerp van architect C.B. Posthumus Meyjes, niet alleen in de breedte, maar ook in de hoogte: de geknikte lijst en de kappen werden verwijderd en vervangen door een 3de verdieping met een nieuwe kap. Daarbij werden de risalieten benadrukt door de raamassen op verschillende hoogtes te brengen waardoor het gevel wordt afgesloten door een verspringende lijst met consoles en steekkappen. Ondanks deze veranderingen is het oorspronkelijke gebouw van Leliman nog goed te herkennen.
Aanvankelijk had het ziekenhuis geen operatiekamer. Operaties vonden plaats op de kamers zelf, totdat (in 1958?) operatiekamers aan het gebouw werden toegevoegd, waarvoor aan de linkerzijde de kap werd doorbroken en het aanzien van het gebouw werd verminkt met twee rechthoekige opbouwen. Het aanzien van Lelimans gebouw werd nog verder verstoord door de aanbouw op nr. 759.
Fusiebesprekingen tussen het protestantse Prinsengrachtziekenhuis en het rooms-katholieke Onze Lieve Vrouwe Gasthuis (OLVG) begonnen in 1993. Een jaar later kwam een fusie tot stand. Sindsdien diende het gebouw als polikliniek. In 1996 werden de laatste 36 bedden in het Prinsengrachtziekenhuis opgeheven en kreeg het ziekenhuis een puur poliklinische functie. In 2014 werd ook de polikliniek gesloten en kwam er een einde aan het Prinsengrachtziekenhuis. Tegenwoordig een appartementencomplex, aan de achterzijde (in de Kerkstraat) nieuwbouw.
Gebruikte literatuur:
H.W.J. de Boer. 'Het nieuwe Hospitaal'. Ons Amsterdam 38 (1986): p. 170-175
MIP-nummer: 13319
Functie: Ziekenverpleging
Architect: Leliman, J.H.
Jaartal: 1856 (uitbreiding in 1902)
Bouwstijl: Neorenaissance XIXB
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518366
Adres: Prinsengracht 769
Adressen: Kerkstraat 126 A B C D E;Prinsengracht 759 ;Prinsengracht 761 ;Prinsengracht 763 ;Prinsengracht 765 ;Prinsengracht 767 ,;Prinsengracht 769 ,;Prinsengracht 769 A B C D E
Inschrijvingsdatum: 28-06-2004
Redengevende omschrijving: In 1854-'57 naar eclectisch ontwerp van J.H. Leliman opgetrokken ZIEKENHUIS, gebouwd in opdracht van de Vereeniging voor Ziekenverpleging voor de gegoede burgerij en mede bedoeld voor de opleiding van professionele verpleegsters; uitgebreid in 1872 aan de Kerkstraat met een zusterhuis en aan de Prinsengracht in 1890 en in 1902-'03 (naar ontwerp van C.B. Posthumus Meyjes).
N.B. Aan J.W. Beversen & Zoon werden de fundeerwerken aanbesteed, aan D.R. van Dartelen de bouw zelf en het aftimmeren daarvan.
Omschrijving. In verschillende fasen tot stand gekomen ziekenhuis, waarbij de oudste kern wordt gevormd door de negen traveeën brede verpleeginrichting naar ontwerp van Leliman aan de Prinsengracht (hoofdgebouw); aan de Kerkstraat bevindt zich het uit 1872 daterende bijgebouw (in oorsprong bestemd als zusterhuis, thans ingericht als polikliniek) ter breedte van tien vensterassen. De in 1890 en 1902-'03 toegevoegde uitbreiding ter linkerzijde van de oudste kern telt acht vensterassen. Het bakstenen hoofdgebouw rust op een natuurstenen plint en vervolgens op een gepleisterde sokkel. Het pand heeft met de kelder inbegrepen vijf bouwlagen onder een schilddak bedekt met rode pannen.
Het gebouw is door middel van één en drie vensterassen brede risalieten verticaal geleed. De risalieten breken door de uitkragende kroonlijst en zijn voorzien van steekkappen, gedekt door rode pannen. De dakvorst is voorzien van spitsvormige bekroningen. De horizontale geleding komt tot stand middels de gepleisterde sokkel, een gepleisterde kroonlijst tussen beganegrondverdieping en eerste verdieping en de twee eveneens gepleisterde cordonlijsten tussen de overige verdiepingen. De risalerende middenpartij van het oudste bouwdeel bevat in het midden de rondboogvormige entree, voorzien van een gepleisterde omlijsting met fronton. De vensters op de beganegrond en eerste verdieping zijn rondboogvormig en voorzien van kruiskozijnen. De segmentvormige vensters op de tweede en de rechthoekige vensters op de derde verdieping zijn eveneens voorzien van kruiskozijnen. Vergelijkbare vensters zijn toegepast in de uitbreiding te linkerzijde, waarbij de rondboogvensters op de beganegrond lager zijn doorgetrokken en van een hardstenen dorpel zijn voorzien. De uitkragende gootlijsten, die telkens verspringen met de diverse kappen, zijn aan de onderzijde voorzien van een fries met consoles.
Aan de achterzijde springt het hoofdgebouw met twee vleugels in een oorspronkelijk van priëlen voorziene tuin. Van het v.m. zusterhuis aan de Kerkstraat dateren het rechter bouwvolume (met uitsluiting van de buitenste travee) en het risalerende bouwvolume met de getande tuitgevel van de eerste bouwperiode (1872). De gehele gevel bestaat uit drie bouwlagen onder een schilddak met shingles. In het rechter bouwdeel is de tweede verdieping iets naar achter geplaatst boven een uitkragende waterlijst. De ingangstravee risaleert en is voorzien van een rondboogvormige gepleisterde entree met rond de boog de goudkleurige letters: 'ZIEKENVERPLEGING'. (Oorspronkelijk stond er: 'Vereeniging voor Ziekenverpleging'). De twee eerste bouwlagen zijn voorzien van kolossale pilasters. De vensters op de beganegrond zijn rondboogvormig, die op de eerste en tweede verdieping rechthoekig: alle voorzien van kruiskozijnen. De rechte kroonlijst is aan de onderzijde voorzien van een tandfries. De twee dakkapellen zijn oorspronkelijk.
Beide andere bouwvolumes hebben tussen de verdiepingen een fries met gedecoreerde tegels, welke laatste zich ook bevinden in de boogvelden van de rondboogvormige vensters op de tweede verdieping. Het middelste bouwdeel heeft een gemetselde dakkapel met pilasters; het linker een van een tandlijst voorziene tuitgevel met een natuurstenen dekrand.
Waardering. Zowel het zusterhuis/ziekenhuis aan de Prinsengracht als het later aan de Kerkstraat verrezen zusterhuis zijn van algemeen belang vanwege de cultuur- historische waarde als bijzondere uitdrukking van een sociaal-geneeskundige ontwikkeling. Het gebouw is het oudste niet voor de armenzorg maar volgens medisch-verpleegkundige overwegingen nieuw gebouwde particuliere ziekenhuis van Amsterdam. Hiermee is tevens de typologische waarde aangeduid.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: december 2021