Haarlemmerplein 50 
Willemspoort / Haarlemmerpoort
Naam: Willemspoort / Haarlemmerpoort
Adres: Haarlemmerplein 50
Gebouwtype: Verdedigingswerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1837/40
Architect: C. Alewijn / B. de Greef
Eigendom: Stadsherstel 2018
Restauratie: 2018
(20 afbeeldingen)
De Willemspoort is de vijfde Haarlemmerpoort van Amsterdam, maar eigenlijk geen stadspoort maar een triomfboog voor de intocht van koning Willem II in 1840. Het neoclassicistische poortgebouw bestaat uit twee Kommiezenhuizen waartussen zich een doorgang met kolossale Korinthische zuilen bevindt. De gebeeldhouwde antiek heeft een uurwerk.
De Willemspoort, in de volksmond Haarlemmerpoort geheten, is in feite de vijfde Haarlemmerpoort die voorkomt in de geschiedenis van Amsterdam. Bij elke stadsuitbreiding schoof de stadspoort een stukje op naar het westen, richting Haarlem. In 1837 was de voorganger van de huidige poort, de in 1618 naar ontwerp van Hendrick de Keyser voltooide Haarlemmerpoort, zo bouwvallig geworden dat besloten werd tot afbraak. Drie jaar later verrees, vlakbij de plek van de vorige, de huidige poort.
De Willemspoort staat officieel op naam van architect Cornelis Alewijn (1788-1839), maar is vermoedelijk in werkelijkheid van de hand van B. de Greef, zijn assistent-architect en zoon van de in 1834 overleden stadsarchitect, Jan de Greef. De schepping werd geopend op 27 november 1840, de volgende dag vond de inhuldiging van koning Willem II plaats (vandaar de officiële naam).
De poort is een goed voorbeeld van de neo-classicistische bouwstijl uit de 1ste helft van de 19de eeuw; een 'strenge' interpretatie van de klassiek Griekse en Romeinse tempelarchitectuur, ook wel Neo-Grec genoemd. Het gebouw is symmetrisch van opzet; de veldzijde is gelijk aan de stadszijde, waarbij ook de zijgevels identiek zijn. In de doorgang zijn acht Korinthische zuilen geplaatst, die overigens niet zijn gemaakt van Bentheimer zandsteen maar van hout en bewerkt met verf en zand om op steen te lijken. De muurvlakken zijn gepleisterd. Het cassetteplafond in de doorgang is voorzien van rozetten. In de binnenzijde van de poort getuigt een inscriptie van de aanleiding voor de bouw van de poort: de intocht van koning Willem II in Amsterdam. Om die reden oogt de poort als een klassieke triomfboog, terwijl bovendien de Korinthische orde - minder geschikt voor een stadspoort - wel geëigend was voor het allerhoogste, zoals God of het (Koninklijk) bestuur.
Sommige tijdgenoten dreven de spot met het gebouw. Zo sprak Potgieter (Leliegracht 25) over "eene dubbel wachthuis met een portiek, waartusschen een zuilengang den winden vrij spel laat". Zijn beschrijving bevat tevens een ironische definitie van klassieke architectuur: "Zonder Zuilen geene klassieke architectuur, alles wat Zuilen heeft is klassiek".
De Willemspoort is gebouwd in een tijd waarin de stadspoorten hun oorspronkelijke verdedigende functie hadden verloren en diende nu vooral als 'barrière' om heffing van stedelijke belastingen mogelijk te maken. De poort diende tevens ter huisvesting van de met de accijnsinning belaste commiezen en enkele wachthoudende militairen. Eigenlijk was de poort, volgens Van den Hoek Ostende, niet veel meer dan "twee commiezenhuizen met daartussen een colonnade, die de eigenlijke poort uitmaakt". Na de afschaffing van de stedelijke accijnzen in 1866 bleef de poort (gedeeltelijk) als politiepost in gebruik, hoewel er stemmen voor sloop opgingen. Stemmen die luider werden toen in 1877 de aansluitende en aan de veldzijde gelegen brug in zuidelijke richting werd verplaatst. Sinds dat jaar stond in de middendoorgang een brandspuit opgesteld, terwijl het rechter gedeelte dienst deed als verblijf voor de brandwacht. In 1889 besloot de gemeenteraad tot sloop van de poort, ten behoeve van een nieuw gebouw voor politie en brandweer. Na jarenlang geharrewar werd dit besluit op 18 april 1900 weer ongedaan gemaakt en besloten tot restauratie. Tot 1961 deed het linkerdeel van de poort dienst als politieposthuis; in 1967 kwam in het gedeelte rechts een afdeling van Publieke Werken. Kort daarna werd het voortbestaan van de poort opnieuw bedreigd door de herschepping van de Haarlemmer Houttuinen in een brede verkeersweg met een aansluiting dwars door de poort. Slopen of verplaatsen was de vraag en het inmiddels vergevorderde verval ging door.
In 1975 werd door de gemeenteraad een restauratiekrediet beschikbaar gesteld, maar subsidie van de rijksoverheid liet op zich wachten. Met de presentatie van een nieuwe functie voor de poort (wonen) kwam de restauratiesubsidie beschikbaar. Na een twee jaar durende ingreep werden restauratie en verbouwing van de Haarlemmerpoort begin 1986 voltooid. In het poortgebouw zijn toen acht woningen en een aantal HAT-eenheden ingebouwd. Inmiddels is de poort aan een nieuwe restauratie toe. Woningbouwvereniging Ymere heeft de poort verkocht aan Stadsherstel die het gebouw binnenkort gaat restaureren. Het aantal woningen wordt daarbij teruggebracht van 17 naar 10. Op de begane grond komt horeca.
Gebruikte literatuur:
- Mr. J.H. van den Hoek Ostende. 'Amsterdamse stadspoorten'. Maandblad Amstelodamum 64 (1977): p. 63-67
- Sjaak Priester. 'De eerste voorman van Publieke Werken.' Ons Amsterdam 62 (2010): p. 125-127
- Peter Prins. 'De ontmanteling van Amsterdam'. Jaarboek Amstelodamum 85 (1993): p. 91-132
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1357
Adres: Haarlemmerplein 50
Adressen: Haarlemmerplein 50
Inschrijvingsdatum: 13-05-1970
Redengevende omschrijving: Haarlemmer- of Willemspoort. Neoclassicistisch poortgebouw (1840) bestaande uit twee Kommiezenhuizen waartussen doorgang met Korinthische zuilen. Gebeeldhouwde attiek met uurwerk. Zandsteen en gepleisterde muurvlakken.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juli 2021
