Leliegracht 25 
Adres: Leliegracht 25
Oud adres: LL377, wijk 42, klein nr. 48, kadaster E3705, verponding 2555
Postcode: 1016GR
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1881
Architect: J.W. Meyer
Opdrachtgever: C. Gautzch (1881)
Bewoners: E.J. Potgieter (1855-1875)
(17 afbeeldingen)
Typerend woonhuis voor de 19de eeuw: een soort trapgevel (topgevel aan insnijdende kap aan dwarskap) in neo-renaissance met ontlastingsbogen en rijk versierd, pilasters rusten op consoles, op middelste drie tevens een balkon. Asymmetrisch geplaatste ingangspartij als gevolg van vier raamassen. Jaartal bovenin de gevel. In een nis boven de entree een witmarmeren buste van E.J. Potgieter, gemaakt in 1882 door H.A. Teixeira de Mattos. Interieur: Hal met stucwerk en trappenhuis met trapbaluster. (Eén van de 200 nieuwe Rijksmonumenten uit de periode 1850-1940, in 2001 op de monumentenlijst geplaatst.)
De dichter Everhardus Johannes Potgieter (1808-1875) kwam in 1821 van Zwolle naar Amsterdam en woonde van 1855 tot zijn dood in 1875 in dit huis op de Leliegracht. Hij was aan Amsterdam verknocht, maar heeft zich ook een halve eeuw geërgerd aan de gezapigheid van zijn slappe tijdgenoten, de 'Jan Saliegeest'. Amsterdam was "trots en traag", in feite nog slechts een bouwvallig monument van een groots en trots verleden. Potgieter streefde naar herstel van de handel en zeevaart en naar verheffing van de Nederlandse samenleving tot 17de-eeuws peil. Wie overzag wat er in de vroege 19de eeuw aan bouwkunst was verschenen, kon slechts blozen van schaamde, meende hij: "er is verbouwd, er is verbasterd tot misvormens aan toe". Hij stelde in 1858 de vraag: "Waar rees, hoe vaak de moker klonk, iets schooners op dan wat er zonk?"
Zou hij dat ook gevonden hebben van zijn eigen woonhuis dat in 1881, dus na zijn dood, een nieuwe gevel in neo-renaissance kreeg? De rijke gevel in 'Oud-Hollandse stijl' doet een poging het Huis met de Hoofden, niet ver hier vandaan op de Keizersgracht, na te volgen. In de 19de eeuw was er veel kritiek op het nabootsen van oude bouwstijlen wat men niet origineel en vernieuwend vond: waar bleef de eigentijdse architectuur? Maar ook de liefhebbers van de oude stad vonden het maar niets: na de afschaffing van de gilden zou het maar bergafwaarts zijn gegaan met de bouwkunst: men was niet eens in staat een verhoudingenstelsel toe te passen en beeldhouwwerk en reliëfs werden op armoedige wijze in stucwerk uitgevoerd. Het is duidelijk dat wij daar tegenwoordig anders over denken. De 19de-eeuwse architectuur wordt sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw juist gewaardeerd als een eigentijdse architectuur, zeer herkenbaar en ook kenmerkend voor een tijdgeest waarin men zocht naar de nationale identiteit en de Gouden Eeuw werd verheerlijkt. Daarvan was de nationalist en romanticus Potgieter zelf één van de aanjagers. Hij verafschuwde het neo-Griekse classicisme dat gebouwen had opgeleverd als het Paleis voor Justitie (Jan de Greef, 1825) en de Mozes- en Aäronkerk (1837, Tieleman Franciscus Suys). Hij prefereerde een "vaderlandse" stijl, die net zo goed historiserend was, maar aansloot bij de 17de-eeuwse Hollandse renaissance. De nieuwe gevel van zijn woonhuis is precies daarvan een voorbeeld.
In 2001 kreeg het pand de rijksmonumentenstatus op grond van de volgende waardering: "Grachtenhuis algemeen belang vanwege van architectuurhistorische waarde vanwege de esthetische kwaliteit van het gevelontwerp alsmede van cultuurhistorische waarde als voormalig woonhuis van E.J. Potgieter." Het pand was overigens niet ongewijzigd tot ons gekomen. In 1949 werd de begane grond uitgebreid tot magazijn waarbij de binnenplaats werd overkapt: een aantasting die niet ongedaan is gemaakt. Wel werd het verdwenen segmentvormig fronton bovenop de gevel gereconstrueerd (op de foto die Bureau Monumentenzorg in de monumentenprocedure maakte, staat het fronton er nog niet op).
Gebruikte literatuur:
- Walther Schoonenberg. 'De nieuwe Rijksmonumenten in de Amsterdamse binnenstad. De 'jongere bouwkunst' opnieuw bekeken'. Binnenstad 185 (nov. 2000)
- Geschiedenis van Amsterdam deel III: p. 18, 118
MIP-nummer: 10297
Functie: Woonhuis
Jaartal: 1881
Bouwstijl: ?
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518361
Adres: Leliegracht 25
Adressen: Leliegracht 25 A B C D E
Inschrijvingsdatum: 11-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Een in 1881 door J.W. Meyer verbouwd GRACHTENHUIS waarbij een geheel nieuwe voorgevel in een Neo-Hollandse Renaissance stijl werd ontworpen in opdracht van C. Gautzch. In dit pand woonde en werkte van 1855 tot 1875 de dichter Everardus Johannes Potgieter.
Zowel in 1918 als in 1929 werd het pand openbaar geveild. In 1949 werd de begane grond uitgebreid tot magazijn waarbij de binnenplaats werd overkapt.
Omschrijving. Op een rechthoekige plattegrond op een natuurstenen plint opgetrokken grachtenhuis bestaande uit een souterrain en twee verdiepingen onder een dwars zadeldak met steekkap en gedekt door shingles waarvoor de brede topgevel geplaatst is. De gevel is uit baksteen opgetrokken en beslaat vier traveeen. De gevel is strak geleed door twee als kroonlijst uitgewerkte waterlijsten. De entree is geplaatst in de tweede travee van links en voorzien van een rijk gepleisterde omlijsting bestaande uit Korinthische halfzuilen. In een nis boven de entree een witmarmeren buste van E.J. Potgieter, gemaakt in 1882 door H.A. Teixeira de Mattos. De buste rust op een uit boeken bestaand voetstuk. Achter de buste een gedenksteen, eveneens geplaatst in 1882 ter vervanging van een oudere gedenksteen uit 1879, waarop de tekst: 'E.J. Potgieter woonde in dit huis, van 12 Mei 1855 tot op zijnen sterfdag 3 Februari 1875'. Op de eerste verdieping is voor de tweede en derde travee een rijk bewerkt balcon op versierde consoles en met een opengewerkte balustrade geplaatst. De twee buitenste vensters zijn aan de onderzijde voorzien van een gepleisterd fries. Op vele plaatsen in de gevel, met name in de boogvelden van de vensters, zijn renaissancistische elementen aangebracht. Tevens is de gevel door pilasters van verschillende orden en door gepleisterde speklagen in horizontale en verticale richting geleed. De fenetres-a-terre in de topgevel zijn voorzien van een opengewerkte balustrade. De topgevel is verder nog voorzien van klauwstukken en twee decoratieve ijzeren hijsbalken.
Waardering. Grachtenhuis algemeen belang vanwege van architectuurhistorische waarde vanwege de esthetische kwaliteit van het gevelontwerp alsmede van cultuurhistorische waarde als voormalig woonhuis van E.J. Potgieter.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: april 2020