Amsterdam Monumentenstad

Kloveniersburgwal 50

Naam: Hersteld Evangelisch Lutherse Kerk
Adres: Kloveniersburgwal 50
Postcode: 1012CX
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1793
Restauratie: 1996

(16 afbeeldingen)

Kloveniersburgwal 50

In 1791 leidde een geschil in de Lutherse kerk over de vrijzinnige denkbeelden van de gemeente tot een afscheiding van een groep leden. De dissidenten stichtte de zogenaamde Hersteld Evangelisch Lutherse Gemeente. Op het terrein van het voormalige Dolhuis vonden zij een geschikte plaats om een eigen kerk te bouwen. Stadsarchitect Abraham van der Hart (1747-1820), ontwerper van onder andere het Maagdenhuis (1787), werd door het kerkbestuur benaderd, maar hij had het te druk en delegeerde het werk aan zijn timmer- en metselbazen Smit en Helmers. Hij hield wel de supervisie over de bouw. In 1793 kwam de kerk gereed. Evenals de katholieke huiskerken heeft de kerk geen toren: het stadsbestuur stond niet toe dat kerkgebouwen van andere dan de officiële protestantse gemeente de uiterlijke kenmerken van een kerk kregen. Het gebouw lijkt dan ook meer op een overheidsgebouw. De nieuwe Lutherse gemeente stelde aan de ontwerper de eis dat het gebouw inwendig moest lijken op de Oude Lutherse Kerk aan het Spui, de kerk waarvan zij zich hadden afgescheiden. Het gebouw kreeg dan ook drie beuken met boven de twee zijbeuken galerijen. De kerk kan beschouwd worden als een typische zaalkerk. Het middenschip wordt overkapt door een tongewelf met een groot bovenlicht.

De langsgevel in classicistische stijl kwam evenwijdig aan de Kloveniersburgwal te lopen. De brede façade bestaat uit negen vensterassen en wordt verticaal geleed door een vooruitspringend middengedeelte, een middenrisaliet. Deze middenrisaliet heeft een natuurstenen basement met daarboven Ionische pilasters en wordt bekroond door een houten fronton. Het timpaanreliëf werd ontworpen door B.W.H. Ziesenis (1768-1820), de zoon van de stadsbeeldhouwer A. Ziesenis. Het reliëf was bedoeld als een zinspeling op de 'Afzondering' van de nieuwe gemeente. De middelste figuur met opengeslagen bijbel en wijzend naar de hemel stelt de godsdienst voor; zij is vergezeld door twee 'wichtjes': het linker figuurtje omklemt een zuil (symbool voor standvastigheid) en het rechter figuurtje omklemt een kelk (het geloof). Onder het reliëf was in de plint in vergulde letters de spreuk (uit Handelingen 2 vers 42) te lezen: "En zij bleven volstandig in de leere der Apostelen".

De zuidgevel aan de Spinhuissteeg heeft dezelfde rondboogvensters en toegangspoort als de langsgevel. Alleen de daklijst wordt hier onderbroken door de mansarde-kap in de zij-topgevel. De mansarde-kap (naar de Franse architect Mansart) is een nieuwe kapvorm in de 19de eeuw. Abraham van der Hart was één van de eerste die deze kap toepaste in Amsterdam. nl. bij deze kerk. Het voordeel van de mansarde-kap is de bruikbaarder ruimte onder de kap.

Het exterieur lijkt op het eerste gezicht meer op een gesticht dan op een kerk. Slechts de rondboogvensters verraden de sacrale functie. De lage, brede en torenloze opzet heeft veel weg van de profane producten van de Hollandse Herleving: de terugkeer naar het Hollands Classicisme van de 17de eeuw in de late 18de eeuw. De feestredenaar doelde hierop toen hij op 28 augustus 1793 bij de inwijding van de kerk zei dat "alles is overgelaten aan de tegenwoordige smaak der bouwkunde, en daarom is het gebouw zó en niet anders". De bestemming was zodoende alleen af te lezen aan de specifieke iconografie van het beeldhouwwerk, niet aan de mate van overdaad zoals in de Rococo nog het geval was.

Tot in de jaren '50 heeft het gebouw dienst gedaan als Lutherse kerk. De gehele kerk bood plaats aan maar liefst 2000 kerkgangers. Oorspronkelijk bestond het interieur van de kerk uit twee galerijen, ondersteund door Toscaanse zuilen en met een zeer sobere, ornamentloze borstwering. De preekstoel en het orgel waren tegen de noordelijke wand gesitueerd. Toen na de oorlog het aantal kerkgangers terugliep was het kerkbestuur gedwongen om het godshuis te sluiten. In 1950 nam De Nederlandse Bank zijn intrek in de zaalkerk en verbouwde het interieur grondig tot archief- en kantoorruimte. Het door Johan Strümphler in 1795 gebouwde orgel verhuisde naar de Sint Eusebiuskerk te Arnhem. Deze kerk had haar eigen orgel verloren door bombardementen tijdens de slag om Arnhem. De preekstoel vond een nieuwe plaats in de Nederlands Hervormde kerk van Eist. De 'Kloof', zoals de kerk ook wel werd genoemd, heeft geruime tijd leeg gestaan. Even werd overwogen de kerk in gebruik te nemen als parkeergarage, maar dat ging gelukkig niet door.

De kerk werd in 1996 omgebouwd tot het theater De Trust van de gelijknamige theatergroep. De begane grond werd ingericht als foyer en kassaruimte; in de ruimte van het oorspronkelijke middenschip kwam op de begane grond een bescheiden zaal voor kleinschalige theaterproducties. De grote theaterzaal is gesitueerd op een ingebouwde vloer van de eerste verdieping. De zaal is te bereiken door middel van een brede trap. De galerijen op de eerste verdieping dienen als foyer. Op deze wijze is het kerkgebouw op een bijzondere wijze weer in gebruik genomen en heeft zij haar openbare functie weer teruggekregen.

In 2013 zijn de oorspronkelijke muurlantaarns aan de gevels teruggekeerd.

Gebruikte literatuur:

• Thomas H. von der Dunk. 'Hollandse Herleving rond Amsterdam. De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van noordelijk Holland aan het einde van de 18de eeuw'. Holland 28 (1996): p. 82-100
• Dr. C.A. van Swigchem. Abraham van der Hart 1747-1820. Amsterdam, 1965
• Ir. R. Meischke. Het R.C. Maagdenhuis en het St. Elisabeth-gesticht. De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. Zeist: Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1980

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 3035
Adres: Kloveniersburgwal 50
Adressen: Kloveniersburgwal 50
Inschrijvingsdatum: 25-06-1970
Redengevende omschrijving: De Hersteld Evang. Lutherse Kerk is een rechthoekig gebouw onder schilddaken, met pilasters en fronton in de middenrisaliet en drie deuromlijstingen.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]