Reguliersbreestraat 26-28 
Theater Tuschinski
Naam: Theater Tuschinski
Adres: Reguliersbreestraat 26-28
Oud adres: 26: X60, wijk 28, klein nr. 12, kadaster I248, verponding 4456
28: X61, wijk 28, klein nr. 13, kadaster I249, verponding 4457
Postcode: 1017CN
Gebouwtype: Cultuur
Geveltype: Fantasiegevel
Bouwstijl:
Art Deco
Bouwjaar: 1918
Architect: H.L. de Jong / D.C. Klaphaak
Opdrachtgever: Abraham Tuschinski (1886-1942)
Eigendom: Pathé
Restauratie: 2000-2002, 2019
(39 afbeeldingen)
Bioscoop in een uitbundige art deco, de stijl die destijds internationaal gekoppeld werd aan het nieuwe medium van de speelfilm. Hoge voorgevel met twee flankerende torens met koepeldaken; het gehele oppervlak is bekleed met geglazuurde tegels en keramieksculpturen. In de gevel vier monumentale bronzen lampen. Interieur: Goed bewaard gebleven. De entreehal, de trappenhuizen, de wandelgangen, de Japanse en Moorse kamers en de grote theaterzaal hebben diverse originele decoraties, waaronder wand- en plafondschilderingen en houtsnij- en siersmeedwerk. Ook de lampen zijn origineel.
Op 28 oktober 1921 werd aan de Reguliersbreestraat filmpaleis Theater Tuschinski geopend. Opdrachtgever was Abraham Tuschinski (1886-1942), een Poolse immigrant. Na te zijn begonnen in Rotterdam, waar hij vier bioscopen exploiteerde, richtte hij vanaf 1916 zijn ogen op Amsterdam. Het nieuwe theater, een ongeëvenaard 'wereldtheaterpaleis', zou moeten verrijzen in de 'Duvelshoek' - het buurtje tussen Rembrandtplein en de Munt. Om dat mogelijk te maken moesten de volgende panden worden gesloopt: Reguliersbreestraat 26 en 28, Blindemansteeg 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 24 en 26, Land van Beloftensteeg 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 2, 4, 6, 8, 10 en 12 en Reguliersdwarsstraat 109, 111, 113 en 115, kortom 33 panden. Het Tuschinski Theater werd gebouwd naar een ontwerp uit 1918 van de onbekende architect Hijman Louis de Jong, die echter al snel onenigheid kreeg met de dominante en eigenzinnige Tuschinski. Het leidde zelfs tot een proces. De Rotterdamse architect D.C. Klaphaak maakte het werk af, als uitvoerend architect, werkend met de tekeningen van De Jong. De rijk gedecoreerde gevel in de opvallende, geheel eigen bouwstijl - wellicht nog het best betiteld met 'Art Deco van Theater Tuschinski' - is geheel bekleed met geglazuurde tegels en keramische sculpturen, ontworpen door C. Bartels en B. Jordens, her en der verfraaid met smeedijzeren decoraties en lampen. De oosters aandoende architectuur van de voorgevel had met zijn markante torens een 'adverterende' functie; het was bedoeld om het publiek binnen te leiden in een illusoire wereld, waar het weelderige interieur diende als passende omgeving voor de aanstonds onder begeleiding van filmorgel en theaterorkest getoonde filmbeelden en variéténummers.
Niet alleen op bouwkundig en decoratief gebied werd het theater heel bijzonder. Ook de elektrotechnische installatie was zijn tijd vooruit en met het revolutionaire verwarmings- en ventilatiesysteem werd op alle plekken in het theater de temperatuur gelijk gehouden. De totale kosten bedroegen uiteindelijk het destijds astronomische bedrag van circa vier miljoen gulden. Het theater bood plaats aan 1600 bezoekers, met twee vooruitstekende en 'hangende' balkons. Naast de filmzaal waren nog tal van nevenvertrekken, met elk een eigen stijl en sfeer, waar andere vormen van amusement plaatsvonden. Voor de inrichting van het gebouw was alleen het mooiste goed genoeg: tropische hardhoutsoorten, fijn geslepen glas, rijk gedecoreerd textiel, zwaar brons en koper, fraai marmer en luxe tapijten. De lobby is ontworpen door Jaap Gidding. Ook na de opening werd in het gebouw verder gewerkt. Eigenlijk was het theater nooit af. De trendgevoelige bioscoopmagnaat liet het interieur voortdurend veranderen. De vernieuwingsdrang kwam in de aanloop tot het tienjarig jubileum van het theater in 1931 tot een climax. Vele in het oog springende elementen in het huidige interieur dateren uit die tijd. In de jaren '30 werd de aankleding van de filmzaal versoberd, als aanpassing aan de toen heersende smaak. De podiumomlijsting met naar voorbeeld van de theaterbouw aangebrachte, maar in een bioscoop echter nutteloze zijbalkons, werd toen gemaakt. Het drieklaviers theaterorgel met elektrische tractuur, gemaakt door Wurlitzer in 1921, is overigens afkomstig uit een Brusselse bioscoop (en werd uitgebreid in 1943 door Strunk).
In 1940 werd Tuschinski door de Duitse bezetter 'ont-Joods'. De bioscoop kreeg de naam 'Tivoli'. Bij de bevolking stond de naam Tivoli al snel voor 'Tuschinski Is Verkocht, Of Liever Ingepikt'. Op 17 september 1942 werd Tuschinski met zijn familie in Auschwitz vergast (één van zijn twee compagnons overleefde de oorlog). In de hal van het theater werd in 1949 een herdenkingsplaquette onthuld voor de grondlegger en zijn zwagers en compagnons Hermann Ehrlich en Hermann Gerschtanowitz.
Na de oorlog werd het filmtheater teruggegeven aan een erfgenaam die de oorlog had overleefd. De nadruk kwam meer op de film en minder op cabaret en variété te liggen. De meeste nevenruimten werden in de jaren '70 verbouwd tot filmzalen. In 1986 werd de bioscoop met drie filmzalen uitgebreid door het bij het complex trekken van het naastgelegen Nöggerath, via een doorbraak door de bouwmuur (ter plaatse van de Japanse kamer). Sinds de opening op 28 oktober 1921 is Theater Tuschinski, thans Pathé Tuschinski, geen dag gesloten geweest tot het moment dat de restauratie begon aan het einde van 2000. Deze ingrijpende en kostbare restauratie door architect Kees Doornenbal van Rappange & Partners duurde tot april 2002, in welke periode het theater gesloten was. Uitgangspunt van deze restauratie was het filmtheater zoals dat ten tijde van Abraham Tuschinski ontstond en uiteindelijk in de jaren '30 was gerealiseerd. Tijdens de werkzaamheden werden wandschilderingen van vrouwenfiguren in de grote zaal teruggevonden. Gecombineerd met nieuwbouw in het naastgelegen Nöggerath bevat het bioscoopcomplex na de heropening in 2002 in totaal 19 zalen en ruim 4000 stoelen.
In 2002 was nog niet alles gerestaureerd. In 2019 werd de cabaretzaal La Gaîté, door een brandje in de oorlogsjaren verloren gegaan en verbouwd tot filmzaal ('zaal 2'), wat wand- en plafondbeschilderingen betreft in oude glorie teruggebracht, eveneens door architect Doornenbal. De schilderingen van Pieter den Besten zijn door de Haagse kunstenares Liesbeth Stinissen gereconstrueerd.
Gebruikte literatuur:
- Bert Franssen. 'De restauratie van bioscoop Tuschinski'. Heemschut (dec. 2001): p. 11-14
- Henk van Gelder. 'Architect afgedankt. Theater Tuschinski opende honderd jaar geleden de deuren'. Ons Amsterdam 73 (sept. 2021, nr. 9): p. 6-11
- Jesse Goossens. Tuschinski - droom, legende en werkelijkheid: de geschiedenis van het theater. Den Haag, 2002
- Mariëlle Kempen. 'Tuschinski en Royal in de jaren twintig. De concurrentie tussen twee filmtheaters'. Ons Amsterdam 48 (1996): p. 52-56
- Max Put. Art Nouveau in Amsterdam 1895-1910. Amsterdam, 2020: p. 45
- Jos Smit. 'De sprookjeswereld van Abraham Tuschinski. Scènes uit de restauratie van een 'wereldtheaterpaleis''. Monumenten Archeologie 1. Amsterdam, 2002: p. 111-127
- Jos Smit. 'In oude glorie'. Ons Amsterdam 54 (2002): p. 100
MIP-nummer: 13378
Functie: Bioscoop
Architect: Jong, H.L. de en A.Tuschinski ?
Jaartal: 1921
Bouwstijl: Art Deco
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4828
Adres: Reguliersbreestraat 26-28
Adressen: Reguliersbreestraat 26-28
Inschrijvingsdatum: 09-07-1974
Redengevende omschrijving: Theater Tuschinski. Bioscoop in uitbundige art deco, de stijl die destijds internationaal gekoppeld werd aan het nieuwe medium van de speelfilm. Het gebouw werd in 1918 ontworpen door H.L. de Jong en in 1921 geopend. Hoge voorgevel met twee flankerende torens met koepeldaken; het gehele oppervlak is bekleed met geglazuurde tegels en keramieksculpturen, ontworpen door C. Bartels en B. Jordens. In de gevel vier monumentale bronzen lampen. Inwendig is de lobby gaaf bewaard gebleven, de decoratie in deze ruimte is ontworpen door J. Gidding; kleurige plafond- en wandschilderingen en het tapijt, alles met pauwmotief, en voorts het houtsnij- en siersmeedwerk. De bioscoopzaal is gewijzigd; van belang is de ruimtelijke indeling, de podiumomlijsting met naar voorbeeld van de theaterbouw aangebrachte, maar in een bioscoop echter nutteloze zijbalkons. Drieklaviers theaterorgel met electrische tractuur, gemaakt door Wurlitzer in 1921, afkomstig uit een Brusselse bioscoop, uitgebreid in 1943 door Strunk waarbij registers werden toegevoegd en de speeltafel geheel werd vernieuwd.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: september 2021
