Sarphatistraat 124 
Muiderpoort
Naam: Muiderpoort
Adres: Sarphatistraat 124
Sarphatistraat 500 (nieuw adres)
Gebouwtype: Verdedigingswerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1770
Architect: Cornelis Rauws
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Eigendom: Stadsherstel 2019
(31 afbeeldingen)
De stadspoort werd in 1770 gebouwd, nadat de oude poort uit 1663 in 1769 was ingezakt wegens problemen met de fundering. De bouw van deze poort was tevens het eerste, in architectonische zin, belangrijke stadsgebouw van de 18de eeuw. De poort is door stadsbouwmeester Cornelis Rauws (1732-1772) ontworpen in Lodewijk XVI-stijl. Het beeldhouwwerk is gemaakt door Anthonie Ziesenis (1731-1801).
Aan het einde van de Plantage Middenlaan staat tussen langs de Lijnbaans- en Singelgracht (resp. de binnen- en buitengracht van de oude stadswal) een beetje verloren in een parkje de Muiderpoort. Van de poorten die in de 17de en 18de eeuw toegang tot de stad gaven, is dit het enig overgebleven exemplaar. De stadspoort werd in 1770 gebouwd, nadat de oude poort uit 1663 in 1769 was ingezakt. De bouw van deze poort was tevens het eerste, in architectonische zin, belangrijke stadsgebouw van de 18de eeuw. De poort is door stadsbouwmeester Cornelis Rauws (1732-1772) ontworpen in een barokke Lodewijk XVI-stijl. Het beeldhouwwerk is gemaakt door Anthonie Ziesenis (1731-1801).
De stadspoort is classicistisch van opzet. Het is een voorbeeld van de herleving van een meer ingetogen bouwtrant die direct teruggrijpt op het Hollands classicisme van de Gouden Eeuw en een einde maakte aan de uitbundige 'Nieuwe Zwier' van de Lodewijk XV-stijl, de rococo. Ongetwijfeld speelde ook mee dat de poort een herbouw betrof van het classicistische bouwwerk van Stalpaert, maar men had ook kunnen kiezen voor de vormentaal van de rococo. Dat dit niet gebeurde, is een gevolg van een algemeen, zelfs Europees, streven naar soberheid en zuiverheid dat eind 18de eeuw in zwang kwam. De poortopeningen suggereren een triomfboog. Het verhoogde middengedeelte met balustrade wordt bekroond door een achtkantige koepeltoren. Aan de stadskant bevindt zich een inspringende middenpartij met pilasters en fronton, geheel in de Dorische orde. De achtergrond van de pilasters is in rustica uitgevoerd. Aan de land- of buitenzijde zijn zuilen toegepast die door banden onderbroken worden. Aan de landzijde is het nieuwe Amsterdamse stadswapen met de drie Andreaskruizen in het fronton aangebracht, aan de stadskant het oude stadswapen, het koggeschip. In het hoofdgestel, boven de poortdoorgangen, bevindt zich een bij de orde passend trigliefen-fries.
Het ontwerp voor de poort ontleende Rauws voor een belangrijk deel aan een voorontwerp van Pieter de Swart voor de Delftse Poort in Rotterdam (1767-1772), waar Rauws als bouwkundig adviseur optrad tijdens het bouwproces.
In de onderdoorgang valt het spectaculair gemetselde gewelf op, een groot koepelgewelf in het midden met aan weerszijden daarvan een klein kruisgewelf. Aan beide zijden van de doorgang is een toegangspoortje naar het interieur. De oorspronkelijke wachtruimte op de verdieping, toegankelijk vanaf de ingang in de doorgang, is thans als kantoorruimte in gebruik. De Muiderpoort is de enige poort die is ontsnapt aan de sloopwoede in de 19de eeuw waardoor de Amsterdamse stadswal verloren ging, inclusief zijn vijf stadspoorten (Haarlemmerpoort, Leidsepoort, Utrechtsepoort, Weesperpoort, Muiderpoort) en drie doorgangen (Zaagmolenspoortje, Raampoortje en Weteringpoortje). In 2019 werd de stadspoort verworven door Stadsherstel. De gemeenteraad wilde dat het pand - dat eigendom was van de gemeente - werd verkocht aan een erfgoedorganisatie. Gelijktijdig met de Muiderpoort werd het Betty Asfalt Complex verworven.
Oorspronkelijk ging al het verkeer door de poort en lag er voor de poort over de Singelgracht een stenen brug waarin twee houten wipbruggen opgenomen waren. Zo reed op 9 oktober 1811 keizer Napoleon door de Muiderpoort de stad binnen, een triomfantelijke intocht in wat hij de derde stad van zijn keizerrijk noemde (Parijs en Rome waren nummer 1 en 2). Het eerste waar Napoleon doorheen reed, was echter de zgn. hekkepoort. Aan het uiteinde van de brug, aan de landzijde, was een buitenpoort of hamei aangebracht, voorzien van smeedijzeren hekken. Dit poortje werd in 1898 om verkeerstechnische redenen afgebroken: men vond de doorgang te smal. Daar bleef het niet bij, want in 1903 werd de brug vervangen door een nieuw exemplaar die naast de poort werd gebouwd, brug 265. Vanaf dat moment verloor de poort haar functie, want al het verkeer reed nu om de poort heen.
De hekkepoort is bewaard gebleven. Veertig jaar na de sloop werd het poortje uit 1770 herbouwd aan de ingang van het huidige Flevopark in Amsterdam-Oost. Nog steeds siert deze eveneens in Lodewijk XVI-stijl opgetrokken buitenpoort de toegang tot het park.
Het poortje is als gemeentelijk monument beschermd (adres Flevopark 15, monumentnummer 200637, inschrijving op 3 juli 2012).
Gebruikte literatuur:
- Thomas H. von der Dunk. 'Vier ingenieurs als stadsbouwmeester. Gerard Frederik Maybaum (1746-'68), Cornelis Rauws (1768-'72), Jacob Eduard de Witte (1772-'77) en Johan Samuel Creutz (1777-'87) aan het hoofd van de Amsterdamse stadsfabriek.' Bulletin KNOB 94 (1995): p. 91-114
- Mr. J.H. van den Hoek Ostende. 'Amsterdamse stadspoorten'. Maandblad Amstelodamum 64 (1977): p. 63-67
- R.W. Tieskens. 'Muiderpoort te Amsterdam'. Het Kleine Bouwen. Vier eeuwen maquettes in Nederland. Utrecht, 1983: p. 91-92
- De Muiderpoort. Monument met een fiscaal verleden.. en heden. Uitgegeven door de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs, 2002
MIP-nummer: 10391
Functie: Stadspoort
Architect: Rauws, C.
Jaartal: 1770
Bouwstijl: Classicistisch
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5139
Adres: Sarphatistraat 500
Adressen: Sarphatistraat 500
Inschrijvingsdatum: 23-09-1970
Redengevende omschrijving: Muiderpoort. Vlak gedekt rechthoekig gebouw, het verhoogde middengedeelte bekroond door een koepeltoren, de poortdoorgangen in zandsteen op de wijze van een triomfboog omlijst en door frontons gedekt (1770, door de stadsbouwmeester Cornelis Rauws).
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: april 2022
