Amsterdam Monumentenstad

Uilenburger Synagoge

Naam: Uilenburger Synagoge
Adres: Nieuwe Uilenburgerstraat 91
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Klokgevel
Bouwstijl: Lodewijk XV
Bouwjaar: 1766, 1926
Architect: H. Elte (1926)
Restauratie: 1858-1859, 1955, 1977, 1994-1996, 2015

(14 afbeeldingen)

Uilenburger Synagoge

De Uilenburger Synagoge of Sjoel werd in 1766 gebouwd en verving een kleinere synagoge uit 1724. Een college dat zich bezighield met Asjkenazische bruiloften hield hier ook religieuze bijeenkomsten, buiten de Hoogduitse gemeente om. Daaraan maakte de gemeente in 1732 een einde door het gebouw te kopen en als officiële Hoogduitse synagoge in gebruik te nemen. Al snel bleek het gebouw te klein, waarna in 1766 het huidige synagogegebouw werd opgericht.

Het gebouw ligt achter een muur aan een voorplein dat pas begin 20ste eeuw is ontstaan door de sloop van de armoedige woningen aan de straat. Het gebouw was daarvoor bereikbaar via twee gangen vanaf de straat. De sobere voorgevel heeft een middenrisaliet met ingangspartij bestaande uit een deuromlijsting en een lage frontale stoep. Aan de zijkanten sluiten gemetselde lisenen de gevel af. De gevel wordt beëindigd door een brede klokgevelachtige top.

In het interieur bestaat het gebouw uit een tweebeukige benedenruimte en een driebeukige bovenruimte, de eigenlijke synagogezaal. De synagogeruimte wordt geleed door twee rijen houten Dorische zuilen waarop de tongewelven rusten. In de zijbeuken bevinden zich de vrouwengalerijen, die halverwege de zuilen aan deze zuilen zijn bevestigd. De tweebeukige benedenruimte die vooral voor bruiloften in gebruik was, werd vanaf 1889 gedeeltelijk ingericht als rituele slachtplaats voor gevogelte. Bij deze verbouwing door G.B. Salm werd tevens een nieuw trappenhuis aangelegd. Vanaf 1912 nam de slachtplaats de gehele benedenruimte in beslag. In 1926 vond opnieuw een verbouwing plaats, nu door H. Elte, waarbij een aanbouw aan de achterzijde werd gerealiseerd, trappenhuizen naar de vrouwengalerij. Ook werden op de hoofdverdieping eenvoudige glas-in-loodramen met Davidsterren door W. Bogtman geplaatst.

Het historische meubilair verdween vooral in de Hongerwinter van 1944/45 door houtroof. Na de oorlogsjaren, waarin het grootste deel van de Joodse bevolking werd gedeporteerd en in vernietigingskampen vermoord, werden er geen diensten meer gehouden. Het gebouw werd eigendom van de gemeente Amsterdam die het in 1953-55 restaureerde. Het was de eerste restauratie van het in 1953 opgerichte Bureau Monumentenzorg. Het gebouw werd zoveel mogelijk teruggebracht in de vermoedelijke staat van 1766. Zo werden de 19de- en 20ste verbouwingen teruggedraaid. De 19de-eeuwse ijzeren ramen werden vervangen door houten roederamen in 18de-eeuwse trant, vergelijkbaar aan die van de begane grond-verdieping, waarin blank glas werd geplaatst. Gebouw en erf werd in gebruik genomen als opslagplaats voor gevelfragmenten en vanaf 1968 als restauratieatelier van het Bureau Monumentenzorg.

In de periode 1968-1986 was Hans 't Mannetje de drijvende kracht achter het Restauratieatelier Uilenburg, waar hij talrijke jonge mensen heeft opgeleid in het stijlzuiver ambachtelijk restaureren van gebeeldhouwde bouwfragmenten. Soms maakte hij zelfs geheel nieuwe geveltoppen. Zo hakte hij in 1976 de fraaie halsgeveltop van Raamgracht 17, op basis van de 18de-eeuwse prent uit de Atlas van Fouquet. Ook maakte hij de sfinxen die de ingang van het Wertheimpark sieren. Het is mede aan hem te denken dat de binnenstad er thans zo mooi uitziet.

In de jaren tachtig ging het, door het terugvallen van het restauratievolume, financieel slecht met het restauratieatelier. Na de opheffing van het atelier vestigde in 1988 de opvolger van het atelier, het Nationaal Restauratie Centrum, zich in het gebouw. Een nieuwe restauratie vond plaats in 1994-1996. Thans heeft de synagoge de oorspronkelijke functie teruggekregen. De progressieve joodse gemeente Beit Hachidush - niet aangesloten bij het NIK - komt er drie keer per maand samen. Bij de renovatie in 2015 verdwenen de kantoortjes en de inwendige trap, gebouwd in 1996 door het Nationaal Restauratie Centrum, en verscheen een nieuwe entreegebied met een eigentijdse trap vanaf de entree naar de bovenzaal.

Gebruikte literatuur:

• W. Chr. Pieterse. 'De Uilenburger Synagoge'. Maandblad Amstelodamum 58 (1971): p. 121-123
• Deborah Rader Lipschits. Over de voormalige synagoge aan de Nieuwe Uilenburgerstraat Amsterdam, 1991
• Edward van Voolen en Paul Meijer. Synagogen van Nederland. Zutphen: Walburg Pers, 2006
• Archief van de VVAB / St. Diogenes

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5798
Adres: Nieuwe Uilenburgerstraat 91
Adressen: Nieuwe Uilenburgerstraat 91
Inschrijvingsdatum: 13-10-1970
Redengevende omschrijving: Synagoge. Op binnenerf achter een muur gelegen rechthoekig gebouw (1766), bestaande uit een benedenruimte (oorspronkelijk rituele slachtplaats) en driebeukige bovenruimte. Voorgevel met middenrisaliet en klokvormige top. Deuromlijsting.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]