Amsterdam Monumentenstad

17de eeuw

Keizersgracht 716. Eén van de eerste klokgevels.

Herengracht 607. Eén van de eerste klokgevels.

De klokgevel wordt toegepast in de periode ±1660-±1790. De klokgevel ontstaat in de 17de eeuw uit de halsgevel door de klauwstukken in hetzelfde materiaal uit te voeren als de rest van de gevel, nl. in baksteen. Dit gebeurt onder invloed van het sobere classicisme, waarin de vlakke gevel aan populariteit wint. De vroege klokgevels hebben dus de omtrek van halsgevels met ingezwenkte zijkanten (zoals Singel 460). De klokgevel werd vroeger dan ook wel de ‘ingezwenkte halsgevel’ genoemd (zie: Voorlopige Monumentenlijst, 1928). Een voorbeeld van een klokgevel die nog erg op een halsgevel lijkt en daardoor bijna als een overgangstype kan worden beschouwd, is Herengracht 607 (1670).

Tot de vroegste klokgevels behoort Keizersgracht 716 (1671). Deze klokgevel heeft natuurstenen banden als afdekking. Dit huis staat op een fraai punt in de stad, op de kruising van de Keizersgracht en de Reguliersgracht. Het huis heeft één van de eerste, misschien zelfs oudste klokgevel van Amsterdam. De gevel doet nog sterk aan een halsgevel denken, echt een ‘ingezwenkte halsgevel’ dus. Het is een eenvoudige maar fraaie klokgevel met gebogen topfronton, zoals gangbaar in de 17de eeuw.

Minder sober zijn klokgevels met vruchten- en bloemenslingers als afdekking. Zij komen vooral voor in de periode ±1680/90. Voorbeelden: Leidsegracht 37 (1666), Herengracht 394 (±1671), Singel 97 (±1680), OZ Voorburgwal 67 (±1680), Herenstraat 40 (1686), Reguliersgracht 37-39 (±1690), Bloemgracht 13 (bouwjaar onbekend). Voorbeelden met hoekvazen: Prinsengracht 505 (±1680/90), Keizersgracht 580-582 (1687), Herengracht 574 (1686). Het valt op dat het bij dit geveltype vaak om hoekhuizen gaat: de klokgevel is kennelijk het geveltype van eenvoudiger huizen.

18de eeuw

Singel 104-106

In de 18de eeuw wordt de klokgevel steeds barokker. De zwenking wordt steeds sterker, zelfs zwenkt de holle lijn boven weer even naar buiten. Al spoedig komen classicistische frontonbekroningen en vruchten- en bloemenslingers niet meer voor en volgt een barokke vormentaal. De topbekroning verandert in een rijk versierd gebogen lijstvormig fronton en de aanzetstukken worden steeds speelser. Dit alles gebeurt onder invloed van de Franse Lodewijk-stijlen die in de 18de eeuw hun invloed in Amsterdam doen gelden. Klokgevels in Lodewijk XIV- en XV-stijlen worden vaak bekroond door een kuif, in de Lodewijk XIV-stijl ook vaak met een siervaas.

Voorbeelden van klokgevels in Lodewijk XIV: OZ Voorburgwal 44 (1ste kwart 18de eeuw), OZ Voorburgwal 103 (1ste kwart 18de eeuw), Geldersekade 56 (1732), Amstel 34 (pakhuis, 1733), OZ Voorburgwal 136 (1733), Singel 496 (1739), Herengracht 308 (±1740), Begijnhof 26-27 (±1740), Singel 440 (±1740), Singel 104-106 (1743), Brouwersgracht 56 (1744), OZ Voorburgwal 133 (2de kwart 18de eeuw).

Keizersgracht 546

Daar de sierlijke Lodewijk XV- of Rococo-stijl beter past de ronde vormen van de klokgevel dan de strakkere Lodewijk XIV-stijl, betekende de overgang naar de Rococo ook het populairder worden van de klokgevel ten opzichte van bijvoorbeeld de halsgevel. Vanaf het tweede kwart van de 18de eeuw worden er meer klokgevels dan halsgevels gebouwd. In de volkswoningbouw wordt een sobere variant toegepast met een eenvoudig gebogen lijstvormig fronton en slechts enkele voluten als ornamenten.

Voorbeelden van klokgevels in Lodewijk XV: Herengracht 287 (±1750), Kalverstraat 143 (1750), Keizersgracht 227 (±1750), Keizersgracht 240 (±1750), Keizersgracht 322 (±1750), Leliegracht 60 (±1750), Gravenstraat 18 (±1750), OZ Voorburgwal 132 (3de kwart 18de eeuw), OZ Voorburgwal 101 (±1752), Kloveniersburgwal 41-43 (1755), Singel 96 (±1755), Herengracht 228 (±1760), Keizersgracht 449 (±1760), Keizersgracht 546 (±1760), Reestraat 8 (1763), Spiegelgracht 9 (1764), Prinsengracht 300 (De Roode Vos, 1767), OZ Voorburgwal 105 en 107 (3de kwart 18de eeuw). Een merkwaardig voorbeeld van een brede klokgevel over twee huizen is Brouwersgracht 79-81 (±1765), in late-Lodewijk XV.

Singel 330. 19de-eeuwse klokgevel

Singel 145. Zeldzame klokgeveltop in Lodewijk XVI-stijl.

Klokgevels in Lodewijk XVI-stijl zijn uiterst zeldzaam. De enige nog bestaande voorbeelden zijn Singel 145 (±1780), Keizersgracht 671 (±1780) en Korsjespoortsteeg 6 (±1780). Eind 20ste eeuw is er één gesloopt in de Haarlemmerstraat.

In de 19de eeuw worden klokgevels vaak versoberd door de natuurstenen banden te vervangen door bakstenen rollagen. Voorbeeld: Buiten Wieringerstraat 2 (±1670), Singel 330 (1638).