Amsterdam Monumentenstad

NZ Voorburgwal 178-180

Naam: Die Port van Cleve
Adres: Nieuwezijds Voorburgwal 178-180
Oud adres: 178: G125, wijk 23, klein nr. 194, kadaster F1866, verponding 2690
180: G124, wijk 23, klein nr. 196, kadaster F1867, verponding 2692
Gebouwtype: Vereniging/horeca
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1870, 1872, 1888
Architect: I.Gosschalk (1870, 1872 en 1885-1888)

(37 afbeeldingen)

Trapgevel

Brouwerij De Hooiberg was hier gevestigd sinds 1592, toen de weduwe Weyntgen Elberts een pand aan de NZ Voorburgwal en de brouwerij van haar man hiernaar verplaatste. In 1605 werd een pand gekocht aan de NZ Achterburgwal en in 1627 het buurpand aan de NZ Voorburgwal, Huys te Kleef, waardoor een groot complex ontstond. De brouwerij bleef bestaan tot 1863 en werd gekocht door Gerard Adriaan Heineken (1841-1893). De demping van de NZ Voorburgwal, de aanleg van de Raadhuisstraat en de cityvorming als gevolg (Postkantoor) daarvan deed Heineken besluiten de brouwerij te verhuizen naar de Stadhouderskade. Het water voor het bier werd immers per schuit aangevoerd. Op de locatie van de brouwerij aan de NZ Voorburgwal verwachtte men door de aanleg van de Raadhuisstraat een toename van het verkeer en dus aanloop.

Heineken sloot een contract met de gebroeders G.J. en M.J. Hulscher om de brouwerij te verbouwen en te exploiteren als bierhuis. Zij vonden tijdens de verbouwing een steen met de tekst Die Port van Cleve, wat de naam werd van hun bierhuis, dat op 5 september 1870 zijn deuren opende. Het was een succes want al in 1874 werd het bierhuis uitgebreid met een restaurant, genaamd De Poort, bij welke gelegenheid een nieuwe onderpui en ingangspartij werd gemaakt, naar ontwerp van architect Isaac Gosschalk (1838-1907). In het restaurant werden typisch Nederlandse gerechten geserveerd en de nog steeds beroemde genummerde biefstukken (het aantal ligt in 2018 boven de 5,8 miljoen). Het was een populaire uitgaansgelegenheid. In de Port van Cleve konden vrouwen zonder mannelijke begeleiding iets drinken, destijds zeer uitzonderlijk.

Op de verdieping van het oude pakhuis werd in 1875 door Heineken, die een enthousiast lid van het Oudheidkundig Genootschap was, een museum ingericht waar de schatten van het Genootschap werden uitgestald. Het bleef bestaan tot 1886 toen het Genootschap naar het pas voltooide Rijksmuseum verhuisde.

In februari 1879 kreeg het café-restaurant als eerste gebouw in Nederland elektrische verlichting. Het was dus een uiterst modern horecabedrijf. Eén van de toeschouwers riep: "Dit licht is veel mooier dan de volle maan". Op de binnenplaats stond een stoommachine om de elektriciteit op te wekken.

Nadat Heinekens architect Van Gendt in 1876 een tussentijdse verbouwing had gedaan, werd Gosschalk door de Hulschers, inmiddels eigenaars van het pand, in 1885 teruggehaald. In 1888 kreeg het gebouw zijn huidige uiterlijk, na een ingrijpende verbouwing naar ontwerp van Gosschalk, waardoor de topgevels uit 1735 uit het stadsbeeld verdwenen. De nieuwe gevel in de stijl van de neorenaissance is typerend voor de late 19de eeuw. Gosschalk was een uitgesproken vertegenwoordiger van deze oud-Hollandse bouwstijl ("een mooie schijn is mij meer dan een lelijke werkelijkheid"), maar een tegenstander van het eclecticisme waarin diverse stijlen werden gecombineerd ("vlees noch vis"). Boven de ingang werd de oude gevelsteen geplaatst. Bij deze verbouwing werd het gebouw uitgebreid met het huis op de NZ Voorburgwal 180, De Zeven Keurvorsten, dat een eigen geveltje kreeg in een merkwaardig moderner aandoende historiserende stijl. Op 3 juli 1888 opende hier Bodega De Blauwe Parade, gesierd met een typisch oud-Hollands interieur met eiken betimmeringen en een uniek Delfts Blauw tegelfries van ruim 26 meter. Het tegeltableau, ontworpen door Adolf le Comte, verbeeldt een parade van kinderen, die historische zegetochten uit de Gouden Eeuw nabootsen, ter ere van de kroning van keizer Maximiliaan. De keizer is herkenbaar aan zijn keizerskroon en de Andreaskruisen op zijn borst. De kindertjes verbeelden de geneugten van eten en drinken, vooral van de wijn. Ook de Westertoren is afgebeeld. Het tegelfries werd in 1887 vervaardigd door de bekende Delftse aardewerkfabriek 'De Koninklijke Porceleyne Fles'.

Pas in 1958 werd de Port van Cleve een hotel. Ondanks de grote veranderingen in het interieur is het historische caféinterieur van de bodega grotendeels blijven bestaan. Ook de kamer daarachter is nog grotendeels authentiek (betimmeringen, schouw). In de nis tussen deze twee ruimtes bevond zich de bar.

Gebruikte literatuur:

• I.H. van Eeghen. 'De brouwerij de Hooiberg'. Jaarboek Amstelodamum 50 (1958): p. 46-98
• Wilfred van Leeuwen. 'Wereldbestormers'. Binnenstad 267 (nov./dec. 2014)
• Sjaak Priester. 'Amsterdamse architecten: 'Een gebouw heeft stijl als het uitdrukt wat het is''. Ons Amsterdam 56 (2004): p. 23-25
• B.J. Reedijk. 'Mooier dan de volle maan'. Ons Amsterdam 35 (1983): p. 114-120
• P. Spies, K. Kleijn e.a. Het Grachtenboek II. Den Haag 1992: p. 222

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 12970
Functie: Restaurant
Architect: Gosschalk, I.
Jaartal: 1888
Bouwstijl: Neorenaissance XIXB

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5988
Adres: Nieuwezijds Voorburgwal 178-180
Adressen: Nieuwezijds Voorburgwal 178
Inschrijvingsdatum: 03-09-1980
Redengevende omschrijving: Hotel-Restaurant die Port van Cleve (1888, door I.Gosschalk). Hoofdgebouw in zeer origineel mengsel van neo-gothiek en neo-renaissance, met gelobde vensterbogen en middentopgevel. Links aanbouw met erker en neobarokke klokgevel van welhaast 20e-eeuws aspect.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]