Vijzelgracht 2 
Walenweeshuis
Naam: Walenweeshuis
Adres: Vijzelgracht 2
Oud adres: BB390, wijk 57, klein nr. 45, kadaster I2720, verponding 4348
Postcode: 1017HR
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Strakke Stijl
Bouwjaar: 1669-1671, 1683, 1726
Architect: Adriaan Dortsman (architect) / Pieter Adolfse de Zeeuw (meestertimmerman)
(45 afbeeldingen)
Laat-17de-eeuws rechthoekig gebouw onder de schilddak, ontworpen door Adriaan Dortsman, als weeshuis, lijstgevel met geblokte hoeklisenen en een brede middenrisaliet waarin twee deuromlijstingen (waarvan de kroonlijst wordt gedragen door consoles in de vorm van trigliefen, naar Michelangelo). Bestaat uit een hoofdgebouw aan de Vijzelgracht met dwars daarop vleugels aan de 1ste Weteringdwarsstraat en de Prinsengracht die later zijn toegevoegd, resp. 1683 en 1726. Interieur: Regentenkamer met schouw met een door Adriaen Backer geschilderd regentenstuk uit 1671 met o.m. Van Raey en Godin (niet meer in situ aanwezig).
Het Walenweeshuis behoort tot de liefdadige instellingen van de 17de eeuw. Elke gezindte had zijn eigen armenzorg, weeshuizen en oudemannen- en -vrouwenhuizen. In 1631 stichtte de Waalse kerkgemeente een eigen weeshuis in de Laurierstraat. Toen dit gebouw te klein maakte men plannen voor de bouw van een nieuw groot weeshuis. Door de contacten van de Waalse regenten met Adriaan Dorstman, die hun grachtenhuizen had ontworpen, kreeg deze architect ook de opdracht voor het nieuwe Walenweeshuis aan de Vijzelgracht. Op 29 oktober 1669 werd de eerste steen gelegd door twee kinderen van de regenten Paul Godin en Jeremias van Raey. Het weeshuis had twee ingangen, één voor de meisjes en één voor de jongens. Dwars door het gebouw liep een scheidingsmuur tussen het jongens- en meisjesafdeling. Alleen aan de pomp op de binnenplaats was er communicatie mogelijk tussen de jongens en meisjes.
De instelling huisvestte aanvankelijk alleen wezen, maar later ook oude mannen en vrouwen. De lage vleugel aan de Eerste Weteringdwarsstraat uit 1683 was bestemd voor oude vrouwen, de lage vleugel aan de Prinsengracht uit 1726 voor oude mannen. De twee regentenkamers bevatten een aantal regentenstukken, waaronder werken van Bartholomeus van der Helst en Adriaan Backer. Op het regentenstuk van Adriaan Backer uit 1671 staan Anthony Warin, Jeremias van Raey, Jean Duroy en Paul Godin. Boven één van de marmeren schouwen staat het opschrift staat: "L'an MDCLXIX le XXIX d'Octobre les premières pierres de cette maison ont été mises l'une par Paul Godin fils et l'autre par Sara van Raey". Van Raey had in 1672, direct aansluitend op de bouw van het weeshuis twee huizen op de Keizersgracht laten bouwen, nr. 672-674, naar ontwerp van Adriaan Dortsman. In dezelfde tijd liet Paul Godin het huis Herengracht 502, de tegenwoordige burgemeesterswoning, bouwen en Anthony Warin voltooide een jaar later zijn huis Herengracht 493. Of Dortsman daarbij betrokken was, is niet bekend. Het waren allemaal voorname dubbele grachtenhuizen. Hoezeer Dortsman bij het Walenweeshuis betrokken was, blijkt wel uit het feit dat hij fl. 600 legateerde in zijn testament - vermoedelijk zijn volle honorarium - aan de arme kinderen van het Walenweeshuis.
In de gang is een vers van Vondel te lezen. Het weeshuis werd in 1761 inwendig verbouwd. In 1690 waren er 84 wezen, in 1765 was het aantal afgenomen tot 47 om in 1850 weer toe te nemen tot 69. Vanaf de 18de eeuw was het weeshuis ook in gebruik als bejaardentehuis. In 1940 waren er nog maar 10 wezen in het grote gebouw aanwezig. Na de sluiting van de instelling in 1958 stond het complex leeg. Het werd gekocht door de Franse staat. De restauratie begon in 1967 om huisvesting te bieden aan het Franse Consulaat-Generaal. Helaas ging bij een hevige brand op 15 mei 1968 de kap en een deel van de derde verdieping verloren. In 1969/70 vond de restauratie plaats. Het pand stond daarna bekend als Maison Descartes. Behalve het Consulaat-Generaal was ook het Institut Français des Pays Bas er gevestigd. In 2017 werd het pand door de Franse staat verkocht aan een Nederlandse projectontwikkelaar en werd daarna weer doorverkocht. In 2023 bleek ook deze het project niet rond te krijgen en kwam het pand weer in andere handen. Het is nog niet bekend wat er nu met het pand gaat gebeuren. Er is inmiddels veel achterstallig onderhoud.
Het interieur van het Walenweeshuis is goed bewaard gebleven. Helaas zijn alle oorspronkelijke schilderijen in de Regenten- en Regentessenkamer niet langer in situ aanwezig, maar de schouwen zijn wel nog aanwezig. In de Regentenkamer is de 17de-eeuwse schouw uit de bouwtijd nog aanwezig. De Regentessenkamer is getuige het stucplafond verbouwd in ca. 1800. Er zijn gangen met rondboognissen (typisch voor de bouwtijd) en er is een antieke keuken. Oorspronkelijk was het jongens- en meisjesgedeelte in het midden van het gebouw strikt gescheiden, maar dat is niet langer het geval.
Gebruikte literatuur:
- Lex Bosman. 'Openbaar en particulier. Amsterdamse weeshuizen en hun typologie.' Bulletin KNOB 2010-4: p. 141-146
- I.H. van Eeghen. 'Het Walenweeshuis drie eeuwen oud'. Maandblad Amstelodamum 58-4 (april 1971): p. 74-79
- H.J.M. Roetemeijer. 'Het Wale Weeshuis of Hospice Wallon'. Ons Amsterdam 35 (1983): p. 291-293
- Pieter Vlaardingerbroek. Adriaan Dortsman 1635-1682. De ideale gracht. Zwolle, 2013: p. 26
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6181
Adres: Vijzelgracht 2
Adressen: Vijzelgracht 2 A
Inschrijvingsdatum: 20-10-1970
Redengevende omschrijving: Hospice Wallon. (Walenweeshuis). Complex bestaande uit een rechthoekig hoofdgebouw onder schilddak (1669-1671) door Adriaan Dortsman), een lage linkervleugel aan de 1e Weteringdwarsstraat (1683) en een lage rechtervleugel aan de Prinsengracht (1726) Voorgevel met gebosseerde bakstenen hoeklisenen en een brede middenrisaliet waarin twee deuromlijstingen. Op het dak twee schoorstenen met ingezwenkte kappen.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: december 2023