Amsterdam Monumentenstad

Singel 2-2A

Naam: De Kruiwagen
Adres: Singel 2-2A
Oud adres: TT374, wijk 32, klein nr. 264, kadaster D6121, verponding 5538
Postcode: 1013GA
Gebouwtype: Pakhuis
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl: Hollandse Renaissance
Bouwjaar: 1606-1611
Opdrachtgever: huis in circa 1660 gekocht door Hendrik Jansz Cruywagen
Restauratie: 1953/1957 (Ysbrandt Kok), 2010

(15 afbeeldingen)

Singel 2-2A

Het grote pakhuis, de Kruiwagen genaamd, naar de gevelsteen boven de eerste verdieping, werd gebouwd tussen 1606 en 1611 door de haringkoper Jan Loots. Het pand staat ook bekend als het Spaanse Huis. De twee kavels waarop het huis werd opgetrokken, liggen in de stadsuitleg die vanaf 1585 werd uitgevoerd. De percelen op dit buitendijkse, in het IJ aangeplempte land werden in 1601 en 1602 geveild. In 1606 verwierf Loots de twee kavels die op het IJ – thans Droogbak – waren georiënteerd en zette daar het dubbelpand met trapgevel dat op een stadsprofiel uit 1611 staat weergegeven. Toen in 1620 een boedelscheiding plaatsvond, werd het pand omschreven als 'een spijcker bij de Haarlemmerpoortssluys'. In 1641 behoorde het huis - volgens Van Eeghen - in ieder geval toe aan Hendrik Jansz. Cruywagen, die toen toestemming kreeg om een ingang in zijn pothuis te maken. Cruywagen metselde ook zijn naamkaartje in de gevel. Toen de erfgenamen De Kruiwagen in 1669 verkochten, werd het omschreven als 'twee woningen onder een dak'. De plaatsbepaling 'op de hoek van de Koninxgraft [Singel] aen t' Y' werd gevolgd door de opmerking 'daer ’t Buykslooter veer plagt te wesen'. De begane grond aan de IJ-zijde was in gebruik als veerhuis van het Buiksloter Veer tot de opening van de Nieuwe Stadsherberg in 1662. Men sprak daarom ook wel over het Buiksloter Veerhuis.

De Kruiwagen had van oorsprong een ongedeelde begane grond. De balklaag onder de vloer van de eerste verdieping werd ondersteund door een onderslagbalk die werd gedragen door vijf standvinken op natuurstenen neuten. Opmerkelijk in deze grote, ongedeelde ruimte zijn de rijker bewerkte zwanenhalskorbelen aan de linker voorzijde, mogelijk was hier een kantoor – 'comptoir' - afgescheiden. Al in de 17de eeuw werd de begane grond gesplitst in twee delen door een scheidingsmuur te metselen tussen de standvinken, deze muur is nu gesloopt. Aan de hoofdindeling van het huis is verder weinig veranderd, ook de zware houtskeletconstructie bleef ongewijzigd. Alleen gingen bij een brand in 1925, ontstaan bij het drenken van touwtjes in teer, de tweede zolder en de vliering grotendeels verloren. Hoe de voorgevel er oorspronkelijk heeft uitgezien, is vooralsnog onduidelijk. Uit bouwsporen blijkt, dat het grote middenkozijn met hijsluiken pas later in de gevel is aangebracht. Aan de binnenzijde duiden verwijderde middenstijlen op de onmogelijkheid van de oorspronkelijke aanwezigheid van hijsluiken. Aan de buitenzijde is duidelijk zichtbaar dat het kozijn niet oorspronkelijk in het metselwerk is opgenomen.

Het pand werd tussen 1953 en 1957 geheel gerestaureerd door Ysbrandt Kok, de zoon van de bekende Amsterdamse restauratiearchitect A.A. Kok, die het architectenbureau van zijn vader voortzette. De jonge Kok heeft het houtskelet van het pand minutieus uitgetekend. Voor de restauratie van de onderpui tekende hij verschillende mogelijkheden: een 17de- en een 18de- eeuwse variant. Gekozen werd voor een ingrijpende reconstructie naar de 17de-eeuwse verschijningsvorm, maar dan wel met een roedenverdeling in plaats van glas-in-lood. Thans is moeilijk te onderscheiden welke onderdelen nog oorspronkelijk zijn en in welke mate de reconstructie teruggaat op aangetroffen bouwsporen. Vermoedelijk is de puibalk nog oorspronkelijk en is de hoofdindeling van de gereconstrueerde pui gebaseerd op teruggevonden resten van houtverbindingen. In de as van de pui resteert nog een constructief belangrijke, dragende stijl. Het bakstenen deel van de gevel heeft een symmetrische opzet die deels weer tot stand kwam bij deze reconstruerende restauratie. De naar de oorspronkelijke positie teruggeplaatste vensters kregen schuiframen met een 18de-eeuwse roedenverdeling (alleen de eerste verdieping kreeg schuiframen).

Gebruikte literatuur:

• Bewaard in het hart, een selectie van 63 Amsterdamse woon- en pakhuizen uit de periode van 1450 tot 1825 gekozen uit een totaal van 650 percelen die tijdens de eerste tien jaar van het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg zijn gerestaureerd (1953-1963). Amsterdam, 1965: p. 26
• I.H.v.E. [I.H. van Eeghen]. ‘Het huis de Spaanse Kruiwagen’. Maandblad Amstelodamum 49 (1962): p. 63-66
• I.H.v.E. [I.H. van Eeghen]. ‘Nogmaals een kruiwagen’. Maandblad Amstelodamum 49 (1962): p. 141-142
• Ronald Glaudemans. Beschrijving van het monument Singel 2-2a. Amsterdam: BMA, 2002
• Ronald Glaudemans en Jos Smit. 'De houten stad. Het lange leven van het Amsterdamse houtskelet.' Jaarboek M&A 2 (2003): p. 25-39
• Dr. L. Jansen. ‘Het Spaanse huis (dat niet Spaans is) te Amsterdam’. Ons Amsterdam 11 (1959): p. 109-111
• Dr. Magda Révész-Alexander. Die Alten Lagerhäuser Amsterdams. Eine Kunstgeschichtliche Studie. Den Haag, 1954: p. 99
• Walther Schoonenberg. ‘Het Spaanse Huis. Laatste restant havenbuurt verdwenen.’ Maandblad Amstelodamum 89 (2002): p. 15-18
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 99-100

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5249
Adres: Singel 2-2A
Adressen: Singel 2 A B C D
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel hoekpand met hoge trapgevel, gebouwd tussen 1606 en 1611; houten pui en gevelsteen.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]