Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 502

Huisnaam: Deutzhuis
Adres: Herengracht 502
Oud adres: X473, wijk 58, klein nr. 571, kadaster I1101, verponding 4441
Postcode: 1017CB
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1671/1672, 1791/1793, 1870/1873
Architect: Adriaan Dortsman (1671/72), Abraham van der Hart (1791/93)
Opdrachtgever: Paulus Godin (1671), Cornelis Deutz van Assendelft (1791), Hendrik Maurits Jacobus van Loon (1870)
Restauratie: 1907/08 (Herman Walenkamp), 1951, 1999-2001

(53 afbeeldingen)

Herengracht 502

Sinds 1927 is Herengracht 502 de ambtswoning van de burgemeester. Het pand werd in 1926 aan de gemeente aangeboden door de president-directeur van de Nederlandsche Handel Maatschappij (NHM), Cornelis Johannes Karel van Aalst, die in dit pand woonde van 1912 tot 1927. Van Aalst toonde daarmee zijn dankbaarheid aan de gemeente die het immers toestond dat er een veel te groot gebouw in de Vijzelstraat werd opgetrokken voor de NHM waartegen door Amsterdammers werd geprotesteerd. Hoewel nooit bewezen, bestaat er mogelijk een verband tussen de gulle gift en de door de gemeente oogluikend toegestane overschrijding van de maximale bouwhoogte van het hoofdkantoor van de NHM, al is daarover in de archieven niets terug te vinden. De wens van burgemeester dr. Willem de Vlugt op de Herengracht te wonen, werd door Van Aalst besproken met andere notabele bewoners van de grachtengordel, zoals S.P. van Eeghen en W.H. van Loon, de zoon van Hendrik van Loon die tot zijn dood in 1901 in Herengracht 502 woonde. Van Loon zou hebben gezegd: "Nu ze tegenwoordig mensen van dat soort burgemeester maken, moeten die maar in hun buurt blijven". Vanaf 1927 hebben alle burgemeesters van Amsterdam hier gewoond, te beginnen met burgemeester De Vlugt, op Gijsbert van Hall na (burgemeester van 1957 tot 1967), die het huis alleen gebruikte om mensen te ontvangen. Overigens hadden de begane grond en de beletage al sinds d'Ailly (burgemeester van 1946 tot 1957) een representatieve functie. De burgemeesters wonen tegenwoordig op een bovenverdieping, nog boven de verdieping waar de conciërge woont.

Het pand werd in 1672 gebouwd voor Paulus Godin, koopman en bewindhebber van de West-Indische Compagnie. Dit huis is in het Grachtenboek van Caspar Philips te zien: het huis had een ingangspartij op de begane grond met twee kolommen (met een klein stoepje van slechts enkele treden). Op de begane grond waren tevens vier grote pakhuisdeuren. Kennelijk diende de begane grond tevens voor de opslag van goederen. De gevel, een rechte lijstgevel, is in de 'strakke stijl' van Adriaan Dortsman en heeft een Dorische trigliefenlijst en een versierde middentravee met zuilen en balkon. De gevel is ondanks de latere wijzigingen een goed voorbeeld van de laat-17de-eeuwse woonhuisarchitectuur van Dortsman. Het is echter niet bekend dat Dortsman de ontwerper van het 17de-eeuwse huis is geweest, maar waarschijnlijk is het wel. De ingang op begane grond geflankeerd door zuilen en de trigliefenlijst die de gevel afsluit, komen al voor bij het 17de-eeuwse huis en zijn typisch Dortsman. Bovendien was Godin regent van het Walenweeshuis dat eveneens door Dortsman werd ontworpen.

Kort na 1790 werd het pand verbouwd door stadsarchitect Abraham van der Hart (1747-1820) voor schepen mr. Andries Adolph Deutz van Assendelft (1764-1833). Ook het exterieur werd gewijzigd: er werd een geblokte hardstenen basement gemaakt met ramen en kelderlichten en de pakhuisdeuren verdwenen. De ingangspartij werd in Lodewijk XVI-stijl gewijzigd. Opnieuw kwam er een balkon op kolommen, zonder stoep, maar de raamomlijsting daarboven is veel soberder. Ook de Empire-vensters dateren uit deze tijd. De achtergevel heeft net als de voorgevel een Dorische kroonlijst (uit 1672). De Empire ramen met strakke omlijstingen dateren van de verbouwing van Van der Hart, evenals het over de hele breedte van de gevel lopende balkon op vier Dorische zuilen.

Bij de tweede grote verbouwing, in 1870/73 werden de ovale daklichten aan de voorgevel toegevoegd.

Bij het pand hoorde oorspronkelijk een koetshuis, Keizersgracht 607: er was sprake van één groot kavel dat van de Herengracht tot aan de Keizersgracht doorliep. Sinds 1907 is het koetshuis echter kadastraal gescheiden van het hoofdhuis, omdat de toenmalige eigenaar, Willem Hendrik van Loon van Keizersgracht 672, wel het hoofdhuis maar niet het koetshuis wilde verkopen. Achterin de tuin is een wandje met een prieeltje aangebracht. Het prieeltje is in 1909 ontworpen door H. Walenkamp. Deze architect ontwierp toen ook een geometrische tuinaanleg. Het is vermoedelijk de oudste bewaard gebleven grachtentuin in Amsterdam.

Linker-voorkamer

Herengracht 502 heeft een bijzonder en fraai interieur, voor een deel uit ±1790 maar vooral uit 1870/73. De indeling van het huis dateert nog uit de bouwtijd. De ingang is op straatniveau, maar achter de voordeur bevindt zich een trapje waardoor het souterrain zich, zoals gebruikelijk, gedeeltelijk bovengronds is aangelegd. De verdieping direct boven straatniveau is in Amsterdam doorgaans de verdieping met de meest representatieve inrichting, maar in dit grachtenhuis bevinden de stijlkamers zich op de eerste verdieping. Op de begane grond-verdieping loopt een centrale gang van de voordeur naar de tuin met aan weerszijden dienstvertrekken zoals een keuken en een bijkeuken in de uitbouw. De antieke keuken heeft een grote schouw met witjes, de bijkeuken een pomp en hardstenen gootsteen. Links van de gang bevinden zich ter weerszijden van een kleine binnenplaats twee trappenhuizen, eerst een groot en deftig trappenhuis, daarna een veel kleinere diensttrap. Het monumentale trappenhuis uit de verbouwing van Van der Hart uit ±1791 heeft mahoniehouten trapbalusters, strakke deuromlijstingen met hoofdgestellen en fraai stucwerk.

Op de hoofdverdieping (de 1ste verdieping) bevinden zich vier grote kamers rond een gang (die overigens niet doorloopt tot de voor- of achtergevel, in tegenstelling tot de gang op de begane grond, waardoor de kamers de gehele breedte van het huis in beslag nemen). Van de voorgevel naar de achtergevel treffen we de herenkamer (de linker-voorkamer, thans burgemeesterskamer), de eetzaal (de rechter-voorkamer), de salon of de zaal (de rechter-achterkamer) en de dameskamer (de linker-achterkamer) aan. De vier kamers hebben nog de originele marmeren schouwen uit ±1791 in Lodewijk XVI-stijl, die vanwege hun uitmuntende kwaliteit in de 19de eeuw zijn gehandhaafd. De eetzaal heeft een okerwitte schouw met roodbruine panelen, versierd met medaillons, de zaal een fraaie witmarmeren schouw met een reliëf in het fries met Pallas Athena, de Muzen, Homerus en Socrates en de damessalon een schouw met terracotta panelen met voorstellingen afkomstig van Griekse vazen. Het interieur van de kamers lijkt op het eerste gezicht overdadig 19de-eeuws, maar wie goed kijkt treft behalve de marmereen schouwen nog meer 18de-eeuwse interieuronderdelen aan. De deuren van de eetzaal zijn bijvoorbeeld nog 18de-eeuws en waarschijnlijk gehandhaafd vanwege de fraaie panelen met zeer fijne houtsnijwerk, o.a. voorzien van muziekinstrumenten en een notenbalk met de beginmaten van de Marseillaise (mogelijk had de houtsnijder sympathie voor de Franse revolutie). In de jaren '50 werd achter het behang van de linker-voorkamer het originele stucwerk uit ±1790 teruggevonden waarop men besloot deze in het zicht te laten. Op de wanden bevinden zich stucpanelen met vazen, medaillons en rankwerk. Het laat-18de-eeuwse stucwerk is erg fijn en van hoge kwaliteit en doet sterk aan het werk van de Engelse architect Robert Adam denken. Uit kleuronderzoek is gebleken dat de reliëfs ivoorkleurig waren op een smaltblauwe achtergrond.

Ook de hogere verdiepingen bevatten verrassingen. Op de tweede verdieping bevinden zich vrij sobere stucplafonds uit ±1790. Dat het huis een 17de-eeuwse kern heeft, blijkt overduidelijk op de bovenverdiepingen. Op de derde verdieping wordt de dubbele kap gedragen door de oorspronkelijke 17de-eeuwse standvinken. De grenen kapconstructie is nog geheel 17de-eeuws.

Overigens wilde Van Aalst enkele interieuronderdelen uit het huis meenemen ter verfraaiing van zijn in 1927 gebouwde en daarna door hem bewoonde Huize Hoevelaken, namelijk de schouw van de burgemeesterskamer en de prachtige trap van Van der Hart. Gelukkig ging dat niet door. De Amsterdamse interieuronderdelen in Huize Hoevelaken zijn afkomstig uit ondermeer Herengracht 458, dat eveneens in bezit van de NHM was. Er ging dus niet iets uit het huis, er kwam wel iets in. De twee Joodse kerkgemeentes doneerden een bureau voor de werkkamer van de burgemeester, terwijl de Joodse firma Gerzon de overige meubelen in de burgemeesterkamer doneerde. Deze meubelen zijn nog steeds aanwezig. En in de vestibule is een door Ed Jacobs gebeeldhouwd borstbeeld van Van Aalst te zien.

Gebruikte literatuur:

• Sarah Bakker. De ambtswoning van de burgemeester. Amsterdam, 1997
• I.H. van Eeghen. 'Herengracht 476 en 502'. Maandblad Amstelodamum 61 (1974): p. 50-58
• Coert Peter Krabbe. 'Bescheidenheid is een deugd. Herman Walenkamp als restauratiearchitect.' Jaarboek M&A 8 (2009): p. 21-33
• Coert Peter Krabbe, Hillie Smit. Het huis van de burgemeester. Herengracht 502 in Amsterdam. Architectuur, interieur en bewoningsgeschiedenis. Bussum, 2011
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 101
• J.C. Polak-Van 't Kruys. 'Herengracht 502. De ambtswoning van de burgemeester.' Maandblad Amstelodamum 83-4 (juli/aug. 1996): p. 97-103
• Theo Rouwhorst. 'XXXIII. Natuurstenen onderpuien'. Binnenstad 250 (maart 2012)
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek Den Haag, 1991: p. 55, 70, 78-79, 160-161, 200
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 92-93
• H.J.M. Walenkamp Cz. 'Een oud Amsterdamsch Patriciërshuis, Heerengracht 502'. Jaarboek Amstelodamum 7 (1909): p. 223-232
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 215, 307, 371, 378, 563

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1871
Adres: Herengracht 502
Adressen: Herengracht 502
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis (1672, verbouwd XVIIId) met voorgevel met hoeklisenen onder rechte triglyfenlijst, verbouwd naar plannen van Abraham van der Hart (1791): pui, ingangspartij met marmeren balcon, 6 stoeppalen. Deur en bovenlicht met lantaarn empire.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]