Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 539

Adres: Herengracht 539
Oud adres: X383, wijk 58, klein nr. 47, kadaster I816, verponding 4412
Postcode: 1017BW
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1670±, 1717, 4de kwart 18de eeuw, 1961-1964
Architect: Jean Coulon en/of Ignatius van Logteren (1717), J. Trapman (1961)
Opdrachtgever: Nicolaas Pancras en Petronella de Waert (1670), Gerrit Corver en Margaretha Munter (1717)

(69 afbeeldingen)

Herengracht 539

Dit dubbel huis is oorspronkelijk gebouwd, op erven 22 en 23 van park B van de Vierde Uitleg in ca. 1670 in opdracht van Nicolaas Pancras (1622-1678), die tussen 1667 en 1675 vijf maal burgemeester is geweest. Het complex bestond niet alleen uit een grachtenhuis maar ook uit een koetshuis met twee woonhuizen op de Reguliersdwarsstraat hier achter (dat niet meer bestaat). Het dubbel huis wordt gekenmerkt door een gevelbreedte van vijf raamassen. De gevel met slechts drie raamassen is vrij zeldzaam en kan als een kenmerk van het monumentale Dortsman-type worden gezien. Het pand werd al verbouwd en gemoderniseerd in 1718 toen Gerrit Corver (1690-1756) het kocht van Gerbrand Pancras (1658-1716), de zoon van Nicolaas Corver die het huis het laten laten bouwen. Gerrit Corver is tussen 1731 en 1748 tien maal burgemeester geweest. Bij de verbouwing van 1717 bleef de gevel in opzet ongewijzigd, maar kreeg het een vormgeving in de Hollandse Lodewijk XIV-stijl. Het is hiervan een vroeg en goed voorbeeld. Helaas is het niet bekend wie de gevel heeft ontworpen. Er is een voorontwerp van deze gevel bewaard gebleven dat door Meischke aan Jean Coulon wordt toegeschreven, echter kunsthistoricus Pieter Fischer denkt dat het ontwerp is van Ignatius van Logteren (daarbij ondersteund door aannemer Jan van der Streng), die ook het beeldhouwwerk heeft gemaakt (zie ook Herengracht 433). Het is echter het meest waarschijnlijk dat de gevel is ontworpen door één van de grote aannemersbedrijven in Amsterdam waae genoemde steenhouwers- of stucadoorsateliers in het 'architectenloze tijdperk' voor werkten. De kroonlijst heeft trigliefen, consoles en raampjes met daarboven een gesloten attiek met verhoogd middengedeelte met familiewapen en liggende beelden die misschien de Amstel en het IJ voorstellen. Verder zien we hoeklisenen. Het huis heeft een dubbele stoep. Niet alleen de kroonlijst is rijk versierd. Ook opvallend is de middentravee met een deur- en raamomlijsting met kariatiden die een balkon dragen.

Sinds het einde van de 19de eeuw is het woonhuis als bankgebouw in gebruik. In 1927-1932 werd het inwendig verbonden met het buurhuis, Herengracht 541. In 1971 volgde een verdere uitbreiding met ook Herengracht 543 erbij werd getrokken. De belangrijkste wijzigingen vonden plaats bij de verbouwing door architect J. Trapman in 1961-1964, toen het pand, dat "vrijwel reddeloos vervallen" was, op de voorgevel na bijna geheel werd gesloopt en daarna herbouwd met gebruikmaking van de monumentale interieuronderdelen uit de 17de en 18de eeuw. Het is in het interieur niet te zien, maar er staat in werkelijkheid een betonnen gebouw. Zo is het monumentale trappenhuis volledig herbouwd met hergebruik van de gesneden balusters van Ignatius van Logteren uit 1717/18. Ook het fraai hekwerk met houtsnijwerk van een korf met bloemen, bovenin het trappenhuis, werd teruggeplaatst. De oorspronkelijke stucbeelden van Ignatius, voorstellende Venus en Minerva, konden kennelijk niet gered worden. Ze zijn vervangen door kopieën van de stucbeelden, voorstellende Venus en Adonis, van Jan van Logteren uit Herengracht 475. De aankleding van de kamers keerde zoveel mogelijk terug. Belangrijk zijn de 17de-eeuwse plafondschilderingen. De gevel kreeg haar vroeg-18de-eeuws karakter terug door de reconstructie van ramen met kleine roedenverdeling.

In de rechter-achterkamer bevindt zich een prachtig plafondstuk, toegeschreven aan Gianantonio Pellegrini uit 1717/18. De Venetiaanse schilder Pellegrini verbleef in de periode 1717-1718 in de Nederlanden en was o.a. ingeschreven in het Sint Lucasgilde te Antwerpen. Ook in de Noordelijke Nederlanden kreeg hij enkele opdrachten. Hij overbrugt de periode tussen Gerard de Lairesse (overleden in 1711) en Jacob de Wit (geboren in 1695 en pas actief geworden). Het plafondstuk in Herengracht 539 stelt Bacchus en Ariadne voor, op het moment waarop Ariadne haar kroon in de lucht gooit en verandert in sterren waarmee zij vervolgens wordt bekroond (een populair thema onder Venetiaanse schilders). Het enorme doek meet 5,5 x 3,5 m en is een vroeg voorbeeld van een 18de-eeuws plafondstuk op doek, een innovatie op de 17de-eeuwse plafondschilderingen op balken en vloerdelen die daaraan vooraf ging. Het plafondstuk bleef gelukkig behouden toen de kamer eind 18de eeuw een nieuwe vormgeving kreeg in de Lodewijk XVI-stijl.

Heel bijzonder is dat ook nog de 17de-eeuwse plafondschilderingen op de beletage bewaard zijn gebleven, namelijk van het oorspronkelijke interieur uit ca. 1670 gemaakt in opdracht van burgemeester Nicolaas Pancras. De plafondschilderingen zijn bij de verbouwing in 1961 achter de verlaagde plafonds teruggevonden en in het zicht gelaten. De plafondschilderingen (direct op de vloerdelen aangebracht) in de linker- en rechter-voorkamers lijken sterk op de plafondschilderingen in het Paleis op de Dam. Achter het plafondstuk van Pellegrini zouden zich vergelijkbare 17de-eeuwse plafondschilderingen bevinden. Het huis had overigens ook een fraai schoorsteenstuk van De Lairesse, maar dat beroemde schilderij met Apollo en Aurora bevindt zich tegenwoordig in het Metropolitan Museum of Art in New York. Dat schilderij is ook interessant omdat de gezichten van de goden sterke gelijkenis vertonen met de kinderen van Nicolaas, Gerbrand en Aletta of haar jongere zus Maria.

Gebruikte literatuur:

• Bernard Aikema, Ewoud Mijnlieff. 'Giovanni Antonio Pellegrini 1716-1718. A Venetian painter in the Low Countries.' Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek (Nederland-Italië. Relaties in de beeldende kunst van de Nederlanden en Italië 1400-1750) 44-1993: p. 215-242
• B. Bijtelaar. 'Het huis Herengracht 539'. Ons Amsterdam 11 (1959): p. 327-337
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Alphen aan den Rijn, 2005: p. 138-139
• E. van Houten. 'Herengracht 539, van ouds een burgemeestershuis'. Makelaarsweekblad, 16 mei 1961
• Walter Liedtke. 'Gerard de Lairesse and Jacob de Wit in situ'. In: The Learned Eye 2005: p. 190-205
• R. Meischke. 'Enkele Amsterdamse ontwerpen van c. 1720; mogelijk van Jean Coulon'. Bulletin KNOB 77 (1978): p. 153-169
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 74-75
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 54
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 299, 505-506, 509
• 'Verrassingen bij restauratie achttiende-eeuws grachtenhuis'. Vrije Volk, 4 juli 1964

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1670
Adres: Herengracht 539
Adressen: Herengracht 539
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met drieraams zandstenen gevel van zeer monumentale verhoudingen, onder rechte lijst met triglyfen, consoles en door beelden bekroonde attiek; geblokte hoeklisenen, om de deur concave versierde middenrisaliet met balcon, alles XVIIIa. Stoep, stoeppalen en -hek evenals de deur, snijraam, en -hek XIXa.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]