Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 475

Huisnaam: Huis De Neufville
Adres: Herengracht 475
Oud adres: X414, wijk 33, klein nr. 78, kadaster I906, verponding 6047
Postcode: 1017BS
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1733/36, 1792
Architect: Jan van der Streng (aannemer) en Jan van Logteren (ontwerper en uitvoerder) (1733/36), Jacob Otten Husly (1792)
Opdrachtgever: Mattheus de Neufville en Petronella van Lennep de Neufville (1733/36), Jan Gildemeester (1792)
Restauratie: 1964/66 (o.a. roedenverdeling teruggebracht)

(108 afbeeldingen)

Herengracht 475

Herengracht 475 staat in de Gouden Bocht van de Herengracht en wordt wel het Huis aan de Bocht genoemd. Het is één van de mooiste huizen van Amsterdam, een stadspaleisje. De meeste 18de-eeuwse huizen van Amsterdam zijn verbouwde 17de-eeuwse huizen. Dit is hier ook het geval. De gevel van het oorspronkelijke huis is te zien in het Grachtenboekje van Cornelis Danckerts uit 1680. Koopman Denijs Nuyts had bij de veiling van de kavels in 1665 drie kavels gekocht: nrs. 8, 9 en 10. Op erf 10 liet hij Herengracht 473 bouwen, op erf 8 en 9 Herengracht 475 dat daarmee een ensemble vormde. Volgens de tekening van Danckerts moest het een nog groter geheel vormen met een aan Herengracht 473 identiek pand ter rechterzijde, maar dit werd nooit voltooid.

De ingrijpende verbouwing begon in 1733 en was pas in 1736 voltooid, in opdracht van Petronella van Lennep-de Neufville (1688-1749), één van de dochters van David de Neufville (1654-1729) (Herengracht 476). Ze woonde als weduwe van Jacob van Lennep (1686-1725), van wie zij twee kinderen kreeg, in dit huis schuin tegenover haar ouderlijk huis. In 1730 kocht zij het huis, in 1733 hertrouwde ze met Mattheus de Neufville (1686-1743) die bij Petronella introk. Het huwelijk bleef kinderloos. Voorafgaand aan de grote verbouwing van 1733 liet Petronella al in 1731 een groot plafondstuk aanbrengen van Jacob de Wit. Toen besloten werd het pand ingrijpend te verbouwen, was de verbouwing van haar ouderlijk huis, begonnen door haar vader in 1729, voortijdig afgebroken.

Het grachtenhuis is een goed voorbeeld van een 18de-eeuws dubbel huis. Het heeft een sobere zandstenen lijstgevel met dubbele stoep en middenversiering, in de Hollandse versie van de Franse Lodewijk XIV-stijl die Daniel Marot in de Amsterdamse grachtengordel heeft geïntroduceerd. Het ontwerp werd vroeger toegeschreven aan Daniel Marot of aan Frédéric Blanchard, maar het is vermoedelijk Jan van Logteren (1709-1745) geweest die zowel het exterieur als het interieur heeft ontworpen en uitgevoerd (daarbij ondersteund door aannemer Jan van der Streng). De opzet van de gevel doet herinneren aan het door zijn vader Ignatius in 1717 ontworpen Herengracht 539. De middenversiering bestaat uit een deuromlijsting met Corinthische pilasters en een raamomlijsting met bijzonder fraai uitgevoerde kariatiden (een hoogtepunt in de gevelarchitectuur voor ons land). De gevelbekroning bestaat uit een rechte kroonlijst met raampjes met daarboven een attiek met een zowel naar achteren als naar beneden gebogen open balustrade (zie ook Herengracht 476 door Ignatius) en een middenstuk met een reliëf en een vergulde hemelbol. Het reliëf bestaat uit knaapjes die een appelboom uitschudden, geflankeerd door twee zittende vrouwen (een verwijzing naar Petronella's liefhebberij van de vruchtbomencultuur die zij bedreef op haar buitenplaats Meer-en-Berg?). Verder zien we hoekvazen en fraaie hoekschoorstenen.

De huizen aan dit deel van de Herengracht hebben koetshuizen in de Reguliersdwarsstraat, een straatje parallel aan de Herengracht. Daartussen bevinden zich de tuinen van de panden, een beschermd keurblok. Veelal is de koetshuisgevel aan de tuinzijde rijk versierd óf er is een rijk versierd tuinhuis tegenaan gebouwd. Het laatste is het geval bij Herengracht 475. Het tuinhuis heeft een fraaie façade in Lodewijk XIV-stijl met twee Ionische zuilen, een balustrade met kuif en twee borstbeelden in nissen. Boven de deur, die naar het hier achter gelegen koetshuis (Reguliersdwarsstraat 26-28) leidt, is een in hoogreliëf uitgevoerd bacchanaaltje te zien: een putto stelt Bacchus voor die een bokje voert met druiven en een andere putto een koetsiertje die met een zweep het bokje in beweging probeert te krijgen. Stellen de borstbeelden de vergoddelijkte Mattheus en Petronella de Neufville voor?

Het huis bleef nog geruime tijd in handen van de familie Van Lennep. In 1772 kwamen de toenmalige bewoners van Herengracht 475, het echtpaar Jacob Pieter de Neufville (1723-1772) en Cornelia Bierens (1723-1772), bij de grote schouwburgbrand om het leven. Het huis werd in 1792 verkocht aan Jan Gildemeester (1744-1799), die ook eigenaar was van de buitenplaats Frankendaal. Hij was behalve koopman ook kunstverzamelaar en richtte een voor- en achterkamer in als museum (zie het schilderij in het Rijksmuseum van A. de Lelie uit 1794 waarin de Gildemeester zijn collectie is te zien). In de 19de eeuw was in het pand de Hollandsche Sociëteit van Levensverzekeringen gevestigd. Het stadspaleisje aan de Herengracht werd o.l.v. de architecten K.L. Sijmons Dzn. en R.D. Schiere in 1964/66 gerestaureerd: de oude roedenindeling van de ramen van de voorgevel werd teruggebracht en het interieur werd hersteld.

Herengracht 475. Trappenhuis-lantaarn met rijke stucwerkdecoraties

Het huis heeft een interieur met stucwerk in de Lodewijk XIV-stijl, dat tot de mooiste van Amsterdam behoort (volgens Freling "het absolute topstuk in Nederland"). Het ontwerp en de uitvoering in 1736 is van Jan van Logteren (1709-1745), maar ook Hans Jacob Husly heeft bijgedragen (het KOG bezit de ontwerptekeningen, gesigneerd en gedateerd 1736). In plaats van een 17de-eeuwse spiltrap zien we een 18de-eeuwse bordestrap, rijk gebeeldhouwd en voorzien van stucwerk. Gang en trappenhuis behoren tot de monumentaalste van Amsterdam. De stucgang heeft stucreliëfs boven de (schijn)deuren met de vier elementen, een plafond-stucreliëf met Prudentia (Voorzichtigheid) en Minerva (Wijsheid) en grote stucbeelden van Venus (Liefde) en Adonis (Jacht) in nissen. Het representatieve trappenhuis met zijn grote omvang is onmiskenbaar de spil van het huis, zoals vaker bij dergelijke grachtenhuizen het geval is. Het trappenhuis heeft een 20 m hoge, rijk gestucte lichtkoepel met stucbeelden van Apollo, Thalia en Euterpe, Corinthische zuilen en een balustrade met een groepje muzikanten in stucwerk: vijf aan ieder der lange zijden en drie aan ieder der korte zijden, in totaal 16 muzikanten. Zij staan achter een balustrade met Jans bekende alternerende balusters. De schone kunsten, in het bijzonder de muziek, is dus het hoofdelement in het decoratieve programma. Ook vermeldenswaardig is het snijwerk. De trap heeft een fraai gesneden leuning. De deuren zijn bijzonder fraai gesneden paneeldeuren met kuiven: de deuren op de 1ste verdieping doen niet onder voor die op de beletage.

De rechter voorkamer heet de Moucheron-kamer vanwege de vier beschilderde behangsels van Isaäc de Moucheron (1667-1744) uit de bouwtijd. Verder zijn aanwezig een beschilderd behangsel en twee grisailles van Jurriaan Andriessen (1742-1819) uit 1792 en een plafondstuk van Anthony Elliger (1701-1781) uit 1736 dat in 1907 aan het plafond is aangebracht van elders (nl. Keizersgracht 269). De schoorsteen met gesneden boezem met spiegel, in de stijl van Jan van Logteren, is evenals het stucwerk in 1907 gemaakt. De twee grisailles, eveneens van Andriessen, stellen Architectuur en Beeldhouwkunst voor. De verbouwing van 1907 voor de Hollandsche Sociëteit van Levensverzekeringen N.V. werd uitgevoerd door de bekende architect C.B. Posthumus Meyjes. De Moucheron-kamer kreeg de functie van ontvangkamer van de directie.

De linker-achterkamer heeft een plafondstuk van Jacob de Wit (1695-1754) uit de bouwtijd, het mooiste schilderstuk in het huis. Het stelt de terugkeer van Diana van de jacht voor. Het is gesigneerd en gedateerd: Jacob de Wit, 1731. De linker-voorkamer heeft een plafondbeschildering uit de bouwtijd (maker onbekend). De linker voor- en achterkamer zijn in 1792 in opdracht van Gildemeester veranderd in Lodewijk XVI-stijl en met veel bladgoud versierd, maar de oudere plafondstukken werden gehandhaafd. In de linker-achterkamer (de zaal) staat een witmarmeren schoorsteenmantel met beeldhouwwerk en een spiegel met een prachtig gesneden lijst met een kop van Apollo erboven. De deuromlijsting heeft een kop van Mercurius. De stucwerker en architect Jacob Otten Husly was vermoedelijk verantwoordelijk voor deze verbouwing.

Gebruikte literatuur:

• Dr. P. Adriaanse. Het Huis aan de Bocht. Amsterdam: Hollandsche Sociëteit van Levensverzekeringen N.V., 1967
• C.J. de Bruyn Kops. 'De Amsterdamse verzamelaar Jan Gildemeester Jansz.' Bulletin Rijksmuseum 1965: p. 79-114
• Anne-Marie ten Cate. 'Nieuwe zwier en edele eenvoud'. Heemschut, april 1997: p. 34-35
• Aimée Duisenberg. J. Otten Husly (1738-1796). Avant-garde architect tijdens de Verlichting. Rotterdam: BONAS, 1998: p. 101
• I.H. van Eeghen. 'Nogmaals een Amsterdams Grachtenboekje'. Maandblad Amstelodamum 55 (1968): p. 226-229
• I.H. van Eeghen. 'De restauratie van Herengracht 475'. Maandblad Amstelodamum 59 (1972): p. 25-32
• I.H. van Eeghen. 'Herengracht 475, het huis van juffrouw De Neufville'. Maandblad Amstelodamum 59 (1972): p. 73-77
• I.H. van Eeghen. 'Herengracht 476 en 502'. Maandblad Amstelodamum 61 (1974): p. 50-58
• W.J. Feltmann. 'Het huis Herengracht 475'. Ons Amsterdam 19 (1967): p. 130-135
• Wijnand V.J. Freling. Stucwerk in het Nederlandse woonhuis, uit de 17de en 18de eeuw. Leeuwarden, 1993. p: 121-122
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Alphen aan de Rijn, 2005: p. 332-349
• Richard Harmanni. Jurriaan Andriessen (1742-1819) 'behangselschilder'. Leiden: Universiteit van Leiden, 2006
• Ernest Kurpershoek. 'Het huis als theater. Herengracht 475.' In: Milko den Leeuw en Martin Pruijs (red.). De Gouden Bocht van Amsterdam. Den Haag: ITAAR, 2006: p. 64-81
• TH. Lunsingh Scheurleer. 'Het huis Herengracht 475 en zijn bewoners'. Jaarboek Amstelodamum 59 (1967): p. 79-106
• Marius van Melle. 'De familie Van Lennep. Onberispelijk en toch een béétje stout'. Ons Amsterdam 57 (2005): p. 70-75
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek. Den Haag, 1991: p. 53, 54, 70-73, 77-78, 150-153
• Hans Tulleners. De Gouden Bocht. 21 monumenten aan de Amsterdamse Herengracht. Open Monumentendag 1989. Amsterdam, 1989: p. 15
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 72-73
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993; p. 105, 303, 308, 372, 453, 485, 490, 567

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1651
Adres: Herengracht 475
Adressen: Herengracht 475
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met zandstenen gevel met middenrisaliet en geblokte hoeklisenen, onder rechte lijst met triglyfen, consoles en attiek. Gebeeldhouwde ingangstravee. Versierde stoep met fles- en s-vormige balusters (alles XVIII a/b). Tuinhuis en interieurs (w.o. uitermate fraai trappenhuis).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]