Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 474

Adres: Herengracht 474
Oud adres: X459, wijk 57, klein nr. 557, kadaster I1027, verponding 3829
Postcode: 1017CA
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1756, 1890
Architect: J.L. Springer (1890)
Opdrachtgever: J.H. van Marwijk Kooij (1890)
Eigendom: Rijksgebouwendienst 1979
Restauratie: 1979/82 (uitgangspunt was de verbouwing van 1890)

(49 afbeeldingen)

Herengracht 474

Herengracht 474 werd gebouwd in 1669, op een kavel dat in 1665 voor Fl. 7400 gulden was gekocht (in de stadsuitleg van 1663). Het is dus oorspronkelijke bebouwing. Het huis staat afgebeeld op drie schilderijen van Gerrit Adriaensz Berckheyde (één uit 1685 en twee uit 1672) en in het grachtenboekje van Cornelis Danckerts (1680). Het is dus heel goed bekend hoe het huis er in de 17de eeuw uit zag. Op de afbeeldingen is een verhoogde halsgevel te zien. Het is het enige enkele huis, een huis met een gewone breedte, in dit deel van de Gouden Bocht van de Herengracht (alle buurhuizen zijn dubbele huizen).

In 1756 vonden ingrijpende veranderingen aan het interieur en exterieur plaats. De halsgevel werd vervangen door een lijstgevel in Lodewijk XV-stijl. In het Grachtenboek van Caspar Philips uit 1768 is de gevel te zien. De gevel heeft een rechte kroonlijst met consoles en wordt bekroond door een attiek bestaande uit een open balustrade en een gesloten middenverhoging. Het middenstuk bestaat uit een oeil-de-boeuf geflankeerd door voluten die vloeiend overgaan in de licht gekuifde afsluiting van het middenstuk. De getoogde vensters, die voorzien zijn van geprofileerde, gekuifde omlijstingen, zijn typerend voor 18de-eeuwse gevels in Lodewijk XV-stijl. De middentravee is door zwaardere raamomlijstingen geaccentueerd.

In 1756 werd tevens het interieur gewijzigd, in Lodewijk XV-stijl. Er werd een gang gemaakt met aan één zijde (de kant van de bouwmuur) schijndeuren, om het huis groter te laten lijken dan het werkelijk is. Ter hoogte van de binnenplaats werd een monumentaal trappenhuis gemaakt, in dezelfde stijl als de gang, Lodewijk XV. Het trappenhuis werd bekroond door een koepel of lantaarn, maar deze is niet meer aanwezig: in het plafond van het trappenhuis bevindt zich thans een schildering van Jacob de Wit (1695-1754) in een gouden lijst uit 1721 (gedateerd) van drie putti op een wolkenhemel. Het schilderstuk is van elders uit dit huis afkomstig, waarschijnlijk uit een kamer op de hoofdverdieping of de zaal.

In 1890 vond namelijk een tweede ingrijpende verbouwing plaats. De belangrijkste ingreep was de sloop van de hoge stoep: de ingang werd naar het onderhuis verplaatst. Het onderste deel van de gevel kreeg een nieuwe hardstenen pui en tevens werden er stoeppalen geplaatst. Een andere belangrijke wijziging aan de voorgevel was het vervangen van de 18de-eeuwse schuifvensters met roedeverdeling door T-vensters (openslaande ramen). Door deze wijzigingen heeft de voorgevel een 19de-eeuws karakter gekregen, alhoewel de raamomlijstingen, de kroonlijst en attiek nog 18de-eeuws zijn. Let vooral op de voordeur, die een verbeterde Rococo toont.

De verplaatsing van de ingang naar het souterrain bood de mogelijkheid de gang op de hoofdverdieping te verkorten en de voorkamer over de gehele breedte van het huis te maken. Bij deze verbouwing is de vormgeving van het trappenhuis voortgezet in het souterrain met decoraties in een neo-Lodewijk XV-stijl: stucwerk met rocaille- ofwel schelpmotief omgeven door C-krullen en een groen geschilderd, in hout gesneden, opgetrokken draperie met kwasten en koorden. Dit houten gordijn doet denken aan het 18de-eeuwse stucwerk waarin soms ook een draperie voorkomt (verg. Keizersgracht 756 en Kalkmarkt 7). Verrassend is ook de bronzen beginbaluster van de trap, uitgevoerd als een vrouwenbuste met een luchter met vijf kaarsen.

Het pand heeft een fraai trappenhuis met een bronzen traphek met Rococo-vormen. De in tinten groen geschilderde marmeren gang met betimmeringen op de hoofdverdieping heeft schijndeuren met erboven drie vrouwenbustes (waarvan één nieuw is). Vermoedelijk zijn onderdelen van de gang op de hoofdverdieping nog 18de-eeuws, maar overgeschilderd in groene tonen (het elektrisch licht vroeg om een andere interieurbehandeling). Tegenover de binnenplaats staat een opvallend grillig gevormde spiegel met guirlandes. Wie goed kijkt ziet onder de spiegel een 18de-eeuws ornament in Rococo-stijl.

Ook de 19de-eeuwse vertrekken op de hoofdverdieping werden uitgevoerd in een neo-stijl, Rococo of Empire. De grote voorkamer bestaat uit een marmeren schouw met grote spiegel, groene panelen met kuif- of schelpmotieven en deurstukjes met Wedgewood-achtige putti en een plafond in ne0-Rococo met ditmaal goudkleurige C-krullen. De rijke schouw heeft een met rocaille-motieven omlijste spiegel. De binnenkamer is echter een stuk strakker en in een neo-Empire stijl gedecoreerd. De schoorsteenboezem heeft Ionische pilasters. Het plafond heeft een sierlijst met bladvormen. Ook de zaal heeft een plafond in neo-Empire. Zoals gebruikelijk in de 19de eeuw werden voor ruimtes met verschillende functies ook verschillende stijlen gehanteerd.

In 1979 kwam het pand in handen van het Rijk. Het werd al vanaf 1950 gebruikt door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD). Na de aankoop door het Rijk werd het pand gerestaureerd. Uitgangspunt van deze restauratie, die in 1982 werd voltooid, was de verbouwing van 1890. Tot 1997 was het RIOD hier nog gevestigd. Na het vertrek van het RIOD naar Herengracht 380-382 werd Herengracht 474 aangekocht door het Prins Bernhardfonds om er een Erfgoedhuis van te maken, waar o.a. het Nationaal Contact Monumenten en de Stichting Open Monumentendag gehuisvest waren. Onlangs is het Erfgoedhuis opgeheven.

Gebruikte literatuur:

• Wilfred van Leeuwen. 'Herengracht 474. Een interieur van Jan L. Springer'. Binnenstad 268 (jan./febr. 2015)
• Jos Smit. 'De negentiende-eeuwse stoep van Herengracht 474'. Maandblad Amstelodamum 106-2 (april-juni 2019): p. 53-62
• Historische Interieurs Amsterdam

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1865
Adres: Herengracht 474
Adressen: Herengracht 474
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Huis uit 1669, verbouwd XVIIIb, XVIIIc en vooral XIXb. Zandstenen gevel (in hoofdvormen XVIIIc, verder XIX B).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]