Herengracht 109 
Adres: Herengracht 109
Oud adres: RR316, wijk 30, klein nr. 264, kadaster F527, verponding 5220
Postcode: 1015BE
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XVI
Bouwjaar: 17de eeuw, 1770, 1918±
Architect: Pieter Vorkink (1918)
Opdrachtgever: Jacob de Vrolijk (1770), Bouwens & Vorkink (1918)
Eigendom: Diogenes 1970
Restauratie: 1972
(24 afbeeldingen)
Dubbel huis, in de kern 17de-eeuws (oorspronkelijk met trapgevel identiek aan Herengracht 111), sinds 1770 lijstgevel met rechte lijst en groot driehoekig fronton met vroege Lodewijk XVI-versieringen: één van de eerste voorbeelden. Empire-ramen vroeg-19de-eeuws. In ca. 1918 inwendig verbouwd. Een-raams-breed pakhuis met een klein driehoekig fronton als beëindiging en met een ingang met daarboven gevelsteen De Zon op nummer 109A was in de 17de eeuw ook al aanwezig. Interieur: rechter-voorkamer en trappenhuis in Amsterdamse Schoolstijl uit ca. 1918, pakhuisje met houtskelet met zwanenhalskorbeel.
Het erf waarop de twee dubbele huizen Herengracht 109 en 111 staan, behoorde tot het huis De Son (Singel 118). De eigenaar daarvan, Maria Gerritsdr van Bekesteyn, weduwe van de advocaat mr. Claes Evertsz Hulft, verkocht in 1609 het erf aan Jan Pietersz de (of: du) Bien die er twee gelijke ondiepe dubbele huizen, dwarshuizen, liet bouwen (elk 11,2 m breed). Het Grachtenboek van Caspar Philips toont deze panden die allebei een trapgevel hebben aan een aan de dwarskap insnijdend kapje. Tussen de panden bevond zich een gang naar het erf van De Son aan het Singel, dat aan de Herengracht was overbouwd met een pakhuisje. De inpandige schuilkerk hierachter was via deze gang bereikbaar (vandaar de hier aangebrachte gevelsteen met een zon). Deze situatie is tot op de dag van vandaag zichtbaar gebleven, ook al zijn de panden sindsdien ingrijpend verbouwd. Echter, het pakhuisje heeft nog een deel van een houtskelet met een enkel zwanenhalskorbeel zodat dit evenals de panden zelf nog in de kern 17de-eeuws zal zijn.
Herengracht 109 staat in 1648 bekend als Het Seepaert en in 1704 als De Cameel. Een uitvoerige beschrijving van het interieur (voorhuis, binnenhaert, een kamer met 'Italiaanse' vloer, etc.) is te vinden in een brief d.d. 29 december 1631 van Elisabeth Stockmans aan haar, uit het leven van de dichter Bredero bekende, zuster Magdalena Stockmans (1598-1660), weduwe van Isaac van der Voort (1576-1629). Dit interieur is niet meer aanwezig, want het huis wordt nadien nog meerdere keren verbouwd en gemoderniseerd. De door Jacob de Vrolijk in 1770 aangebrachte nieuwe gevel is één van de vroegste voorbeelden van de Lodewijk XVI-stijl in Amsterdam. Het grote driehoekige fronton markeert de terugkeer van het classicisme in de 18de eeuw, een ontwikkeling in heel Europa, waarbij in Amsterdam haast vanzelfsprekend wordt teruggegrepen op het Hollands Classicisme van de 17de eeuw (zie het stadhuis op de Dam). Let op het typische Lodewijk XVI-ornament in het timpaan. De begin 19de eeuw aangebrachte Empire-vensters passen goed bij deze gevel. Ze zijn vermoedelijk gemaakt in opdracht van koopman Johannes Ruys (1750-1825).
Een andere belangrijke verbouwing die zichtbare sporen heeft nagelaten, is die van ca. 1918. In 1917 werd het pand gekocht door de handelsfirma Bouwens & Vorkink, die op de hoofdverdieping een kantoor vestigde. De verbouwing die toen volgde, werd waarschijnlijk uitgevoerd door architect Pieter Vorkink (1878-1960). De firma werd in 1926 voortgezet onder de naam N.V. Handelmij. v/h Bouwens & Vorkink en in 1935 opgeheven, waarna het pand op naam komt van de firmant Christiaan Vorkink, de broer van Pieter Vorkink. De verbouwing van de rechter-voorkamer heeft een bijzondere stijlkamer in Amsterdamse Schoolstijl opgeleverd, met fraai uitgevoerde houten deuren en panelen, glas-in-lood ramen en een ijzeren kachel. De glas-in-loodramen in de houten betimmering krijgt licht van het hierachter gelegen trappenhuis. Pieter Vorkink was actief als architect, docent en lid van het genootschap Architectura et Amicitia, de bouwkundige vereniging waarbinnen hij zeer actief was. Tussen 1905 en 1925 werkt hij samen met J. Ph. Wormser in de Amsterdamse Schoolstijl.
Het pand werd in 1971 verworven door de Stichting Diogenes. Het was een in het huizenbezit van de op de huisvesting van kunstenaars gerichte restaurerende instelling 'opvallend voorname verschijning'. De restauratie vond plaats in fasen in 1971 en 1972, waarbij het pand bewoonbaar werd gemaakt voor verschillende gezinnen en alleenstaanden. Fotograaf Maarten Brinkgreve heeft er gewoond. Een andere door Geurt Brinkgreve opgerichte restaurerende instelling, de Stichting Aristoteles, verhuisde in 1973 van het Aalsmeerder Veerhuis naar Herengracht 109. Het nieuwe kantoor kwam onder leiding van P.J. Blankenstein en mej. J. van Tongeren. Overigens was er in het souterrain nog een andere ideële organisatie gevestigd in dit huis, namelijk de Vereniging Milieudefensie.
Gebruikte literatuur:
- Thomas H. von der Dunk. 'Hollandse Herleving rond Amsterdam. De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van noordelijk Holland aan het einde van de 18de eeuw'. Holland 28 (1996): p. 82-100
- I.H. van Eeghen. 'Lijst van verbouwingen aangeslagen voor de verponding 1760-1772'. Maandblad Amstelodamum 50 (1963): p. 29-30
- I.H. van Eeghen. 'De huizen van de zusters Stockmans'. Maandblad Amstelodamum 58 (1971): p. 58-60
- De Lamp 16 (maart 1971)
- De Lamp 25 (sept. 1975)
- amsterdamse-school.nl/objecten/interieurs/voorkamer-herengracht-109,-amsterdam (geraadpleegd 21 aug. 2020)
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1549
Adres: Herengracht 109
Adressen: Herengracht 109 1,2L,2R,HA,HV,OA,OV
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis (XIIIa), waarvan de tussen 1801 en 1806 gebouwde gevel een triglyfenlijst met gesneden fronton bezit.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: februari 2021