Kattenburgerplein 1 
's Lands Zeemagazijn
Naam: 's Lands Zeemagazijn
Adres: Kattenburgerplein 1
Oud adres: T741, wijk 16, klein nr. 2, kadaster H2204, verponding 353
Postcode: 1018KK
Gebouwtype: Pakhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1656-1657, 1740, 1791-1793
Architect: Daniel Stalpaert (1656); Abraham van der Hart (1791)
Opdrachtgever: Admiraliteit
Restauratie: 2011
(34 afbeeldingen)
Zeemagazijn der Admiraliteit, blokvormig pakhuis rond een binnenplaats (type h bij Révész-Alexander), ontworpen door D. Stalpaert in een sober classicisme dat doet denken aan het stadhuis op de Dam. Aanvankelijk aan twee van de vier zijden een middenrisaliet met fronton, sinds 1740 aan alle vier zijden.
Het imposante 's Lands Zeemagazijn aan het Kattenburgerplein, ook Admiraliteits Magazijn genaamd, werd opgetrokken onder leiding van stadsbouwmeester Daniël Stalpaert. De eerste steenlegging geschiedde op 28 september 1655. Het magazijn was het belangrijkste gebouw van de Admiraliteit van Amsterdam. De Republiek had vijf Admiraliteitscolleges die zorgden voor bescherming op zee van de koopvaardijvloot en het grondgebied van de Republiek. De oorlogsvloot diende hiertoe te worden uitgerust, bevoorraad en onderhouden. De goederen die hiervoor nodig waren, werden in het magazijn opgeslagen, zoals scheepsbenodigdheden en wapens. 's Lands Zeemagazijn is het grootste nog bestaande pakhuis uit de 17de eeuw.
Het gebouw is vierkant en bestaat uit vier vleugels rondom een fraaie binnenplaats. Het gebouw oogt symmetrisch, maar is het niet: de vleugel aan het Kattenburgerplein is half zo diep als de andere drie vleugels. Het is gebouwd in de stijl van het Hollands classicisme, waarvan het belangrijkste voorbeeld het voormalige stadhuis van Jacob van Campen. Dat gebouw was vanaf 1648 in aanbouw en was nog niet gereed toen Stalpaerts Zeemagazijn werd opgetrokken. Behalve het Zeemagazijn bouwde Stalpaert ook de Oosterkerk (1669/71). In tegenstelling tot het rijk versierde Paleis was 's Lands Zeemagazijn sober uitgevoerd. Het uiterlijk van het magazijn met de luikenrijen onder elkaar laat duidelijk de pakhuisfunctie zien. Stalpaert was “de eerste (...) die een zuiver utilitair bouwprogramma op monumentale wijze heeft belichaamd" (Dr. Vermeulen, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche Bouwkunst III, p. 196).
Het vierkante magazijn heeft vier vrijwel identieke buitengevels. Oorspronkelijk had alléén de voor- en achtergevel twee met timpanen bekroonde middenrisalieten. In de frontons zijn gebeeldhouwde figuren te zien (toegeschreven aan Jan Gijseling de Oude).
Wat de allegorische figuren voorstellen, is bekend dankzij een gedicht van Vondel uit 1658 over het Zeemagazijn. Aan de landzijde is een vrouwenfiguur te zien die 's Lands Zeebewind personificeert. Ter weerszijden zijn mannen afgebeeld die voor de vloot bestemde goederen dragen, zoals touwen, een vat buskruit, een kanon, een vlag en een rolpaard (het onderstel waarop de loop van een kanon rust). Aan de achterzijde, aan het water, wordt de macht op zee en de rijkdom van Amsterdam verbeeld. Neptunus, de god van de zee, staat gearmd met 's Lands Zeebewind in het midden van de voorstelling. Watergoden dragen de goederen die de koopvaardijschepen onder een gunstige westenwind naar Amsterdam hebben gebracht. De Amsterdamse stedemaagd neemt de goederen in ontvangst. Vermoedelijk zijn de beeldhouwwerken ontworpen door Artus Quellinus (1609-1668) en door leerlingen van zijn atelier uitgevoerd (net als bij het stadhuis het geval was, maar hier is het beeldhouwwerk niet van marmer maar van zandsteen).
In 1740 verkeerde het magazijn in slechte staat. Door het gewicht van de kanonnen begon het gebouw te verzakken, waarna het door een thans nog bestaande zware gemetselde beer rondom werd gesteund. Niet alleen door de steunberen werd het gebouw verstevigd, ook werden er aan de zijkanten middenrisalieten gebouwd, waardoor het gebouw een nog symmetrischer uiterlijk kreeg. In de nacht van 5 op 6 juli 1791 ging het gebouw in vlammen op (alleen de muren bleven staan), maar werd direct daarna herbouwd, door stadsarchitect Abraham van der Hart (1747-1820). Deze herbouw duurde tot 1793. De muren werden hersteld en bepleisterd in de kleur van Bentheimer zandsteen. Door de afwerking lijkt het dat het gebouw is opgetrokken uit grote blokken zandsteen. Het gebouw deed tot 1795, toen de Admiraliteit werd opgeheven, dienst als Zeemagazijn. Daarna kwam het in gebruik als Magazijn der Marine. In 1822 kreeg het magazijn een kleine klokketoren, op de middenrisaliet aan de oostzijde. Het uurwerk en de slagklok zijn afkomstig van het poortgebouw van de destijds naastgelegen werf.
In 1968 werd besloten om het Scheepvaartmuseum in het gebouw te huisvesten, een passende bestemming gezien de historie van het gebouw. In 1972 begon de restauratie die tot 1981 zou duren, waarna het gebouw voor de huidige functie werd ingericht. Van 2007 tot 2011 was het Scheepvaartmuseum tijdelijk gesloten i.v.m. een grootschalige verbouwing en restauratie, waarbij de binnenplaats werd overkapt. De steigers rond het gebouw zijn verwijderd zodat het gebouw weer fraai in het water ligt.
Gebruikte literatuur:
- P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren.. Alphen aan den Rijn, 2005: p. 20
- Sjoerd de Meer. 's Lands Zeemagazijn. Zutphen: Walburg Pers, 1994
- Dr. Magda Révész-Alexander. Die Alten Lagerhäuser Amsterdams. Eine Kunstgeschichtliche Studie. Den Haag, 1954: p. 80
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2205
Adres: Kattenburgerplein 1
Adressen: Kattenburgerplein 1
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: Admiraliteitszeemagazijn. Enorm, geheel in het water liggend pakhuis (1656-'57 door Daniel Stalpaert, 1791 verbrand, daarna hersteld), bestaande uit vier door een omlopend schilddak gedekte vleugels om een binnenplaats. Thans gecemente gevels, ieder met krachtige, door fronton gedekte middenrisaliet waarin gedenk- en gevelstenen.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juli 2018