Amsterdam Monumentenstad

Frederiksplein 10

Adres: Frederiksplein 10
Postcode: 1017XM
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1735
Eigendom: Vereniging Hendrick de Keyser 1975
Restauratie: 1982

(37 afbeeldingen)

Frederiksplein 10

Het huis lag oorspronkelijk aan de Achtergracht, een verbindingsgracht tussen de Amstel en de Reguliersgracht die alleen aan de noordzijde was bebouwd. Aan de overzijde lag een exercitieplaats en wagenplein bij de Utrechtsepoort, nu het Frederiksplein. De gracht kwam tot stand in de Vierde Uitleg van 1662. In 1667 kocht Hendrik Laurensz Swart hier een tweetal erven van 22 voet breed, die hij met dwarshuisjes liet bebouwen. Het perceel, tegenwoordig Frederiksplein 12, werd in 1703 gekocht door diens schoonzoon Dirck Heynen, kapitein bij de schutterij en in 1735 door Adam van Ingen, kapitein bij de Admiraliteit. De laatste liet het huis ingrijpend verbouwen, vergroten en vernieuwen. Het oude huis was net als zijn buren een ondiep dwarshuis (verg. Lijnbaansgracht 333-335). Het huis werd vergroot door het te verdiepen, maar het kreeg niet de gebruikelijke structuur van een Amsterdams grachtenhuis bestaande uit een voor- en achterhuis. Het trappenhuis bleef in het voorhuis en de representatieve zaal werd aangelegd als achterkamer op de 1ste verdieping. Het verhoogde pand kreeg een lijstgevel met een vormgeving in een Lodewijk XIV-stijl die veel wegheeft van de Zuidduitse barok in de 18de eeuw (vergelijk Keizersgracht 444-446). Het huis heeft een bijzonder rijke bekroning: een rechte kroonlijst met vier rijk gebeeldhouwde consoles (waarvan twee met hoofden, mogelijk stroomgoden) en raampjes en daarboven een middenverhoging met twee zittende godenfiguren, wapen en hoekvazen. Het wapen Van Ingen wordt vergezeld door Neptunus, god van de zee en 'patroon' van de Admiraliteit, waar de opdrachtgever voor werkte, en Mercurius, de god van de handel die de Admiraliteit geacht werd te beschermen. Naast het familiewapen zijn scheepskanonnen en navigatie-instrumenten te zien. Boven de onderste ramen bevinden zich versieringen in Lodewijk XIV-stijl.

Het kleine stoepje heeft een uniek stoephek, dat op stilistische gronden uit de bouwtijd kan stammen. Dergelijke hekwerken zijn in Amsterdam ongebruikelijk bij een gewone stoep. Volgens kunsthistoricus Pieter Fischer is het stoephek in de 20ste eeuw geplaatst en afkomstig van een ander pand. Het heeft in het siersmeedwerk de initialen KVDW en dat komt niet overeen met de opdrachtgever. Het is mogelijk geplaatst door de antiquair Jacob de Casseres die het huis begin 20ste eeuw bewoonde.

Pieter Fischer schrijft het beeldhouwwerk aan de gevel, van de godenbeelden en de mascarons van mannenkoppen op de middelste consoles van de kroonlijst, toe aan het atelier van Jan van Logteren, wiens hand te herkennen is in de rijke stucplafonds in het interieur. Maar het beeldhouwwerk aan de gevel heeft volgens Fischer niet de kwaliteit van het uitzonderlijk rijke interieur, bestaande uit stucplafonds, in de voorkamer op de beletage (in gebruik als comptoir) en de achterkamer van de 1ste verdieping (de zaal), en een trappenhuis met gesneden balusters. Het stucplafond van de voorkamer toont een voorstelling van Venus en Adonis en de vier elementen, die in de achterkamer van de 1ste verdieping, de 'zaal', het Parisoordeel en de vier seizoenen. De hier afgebeelde Venus en Adonis zijn jeugdig en zitten met de rug tegen elkaar. Links staat Venus' wagen met twee zwanen en een schelp als rugleuning. Onderaan vermaakt Cupido zich met de jachthonden van Adonis. Het plafond met het Parisoordeel noemt Fischer een meesterwerk. Gedurfd is de in hoogreliëf uitgevoerde vierpasvorm met koppen tussen de gekeerde voluten die de vier seizoenen voorstellen (de hoeken waar je de vier seizoenen eerder zou verwachten, zijn gevuld met licht krulwerk). De vijf figuren in de hoofdvoorstelling vormen tezamen een driehoek, in het midden Juno en Venus, daarboven Mercurius en aan de onderzijde Paris en Minerva.

Ook vermeldenswaardig is de rozenhouten kast met uitklapbare, sierlijk uitgesneden bladen, met hoog in het midden een klok, in de voorkamer. De maker signeerde: Jacob van Wijk, Amsterdam. Boven de klok is aan het plafond een stucreliëf van Jan van Logteren aangebracht met Vader Tijd, een oude gevleugelde man met zeis waarmee de eindigheid van het aardse bestaan wordt aangegeven. De marmeren schouwen in de vertrekken dateren uit verschillende perioden en zijn mogelijk ingebracht door De Casseres.

Het huis is sinds 1975 eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser. Het is gerestaureerd in 1982 o.l.v. E.H. Weber: de 18de-eeuwse kleine roedeverdeling in de vensters werd toen opnieuw aangebracht. De in 1915 in de tuin gebouwde meubeltoonzaal, die later als danszaal in gebruik was, werd gesloopt en het tuinhuis werd in de oude vorm hersteld. Het pand heeft daardoor haar 18de-eeuwse verschijningsvorm teruggekregen.

Gebruikte literatuur:

• Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 56
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren, Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Alphen aan de Rijn, 2005: p. 386-390
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 357-363
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 74-75

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1105
Adres: Frederiksplein 10
Adressen: Frederiksplein 10
Inschrijvingsdatum: 28-04-1970
Redengevende omschrijving: Pand met zeer gave zandstenen gevel onder rechte gebeeldhouwde lijst en attiek met beelden en globes (XVIII a/b). Gebeeldhouwde bekroningen boven deur en vensters hoofdverdieping. Bijzonder smeedijzeren stoephek. Originele deur. Goede latere roedenverdeling.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]