Amsterdam Monumentenstad

Nieuwe Doelenstraat 16 (met een deel van 18 links daarvan)

Adres: Nieuwe Doelenstraat 16-18
Oud adres: 16: B75, wijk 9, klein nr. 9, kadaster G2680, verponding 2195
18: B76, wijk 9, klein nr. 10, kadaster G2681, verponding 2193
Postcode: 1012CP
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 1635±, 1736, 1764, 1905
Architect: J.G. en A.D.N. van Gendt (1905)
Opdrachtgever: Frederik de Vries (1635), Cornelis Hop (1736), Jacob Hop (1764), F. Muller (1905)
Restauratie: 1967/69

(31 afbeeldingen)

Nieuwe Doelenstraat 16 (met een deel van 18 links daarvan)

Achter de 18de-eeuwse voorgevel gaat een woonhuis uit 1635 schuil. De 17de-eeuwse beschilderingen aangebracht op de balken en vloerdelen van de hoofdverdieping zijn bijzonder goed bewaard gebleven. Zowel in de hal achter de huidige voordeur als in de ruimte daarnaast (de voorkamer) zijn prachtige beschilderingen te zien. De grote ongedeelde ruimte daarachter heeft vergelijkbare plafondschilderingen, maar deze zijn verborgen achter een plafond met brandwerende laag (er zijn wel foto's van gemaakt). De eigenaar van het pand - de UvA - heeft de beschilderingen in de hal en de voorkamer in 1969 laten restaureren. Ze zijn van hoge kwaliteit en voor de Amsterdamse architectuurgeschiedenis van buitengewoon groot belang. Er is geen enkel ander voorbeeld van dergelijke beschilderingen in Amsterdam bewaard gebleven.

Het huis is gebouwd in opdracht van stadssecretaris Mr. Frederik de Vries. De huizen aan deze zijde van de Nieuwe Doelenstraat werden in 1635 gebouwd, nadat de stad de Amsteloever, waar tot eind 16de eeuw de stadsmuur stond, had aangeplempt en de grond als bouwkavels had geveild. Bij de verkoop bepaalde de stad dat de kavels niet mochten worden gesplitst, er geen stegen mochten worden gemaakt en er geen ambachtelijke bedrijven mochten worden gevestigd. De stad bereikte daarmee dat er "schoone en aansienlijcke huijzen" verrezen. De Vries liet twee huizen waarvan het grootste, het rechterpand, door hem werd bewoond. Het liep achter het kleinere pand langs (de achtergevel, een trapgevel, is te zien op de tekening van Beerstraten). De Vries liet in zijn woonhuis een rijke beschilderingen op de balken en vloerdelen in Vlaamse stijl aanbrengen, met figuren, slingers en cartouches naar de 16de-eeuwse ornamentprenten van Cornelis Bos. De voorkamer, die in de tijd van De Vries vermoedelijk het voorhuis was, bevat een vrolijke optocht van saters. Op de balken zijn medaillons aangebracht waarop de belangrijkste goden van de Olympus zijn afgebeeld, zoals Neptunus, Minerva, Diana, Mercurius, Venus, e.d. In de grote cartouches op de vlakken tussen de balken zijn aan gen gerelateerde verhalen aangebracht, zoals dat van Venus en Adonis. Deze voorstelling blijkt een kopie te zijn van een schilderij van Rubens dat zich in die tijd in Brussel bevond. In de huidige hal, die in de 17de eeuw vermoedelijk de zijkamer was, bevinden zich groteske beschilderingen in vierpasvormig lijstwerk. Op een raveelbalk zijn de wapens van De Vries en zijn vrouw Weijntje Bas aangebracht. In een 17de-eeuws huis diende de zijkamer, een kamer naast het voorhuis (de hal), vaak als werkruimte. Het werd dan het comptoir (kantoor) genoemd. Waarschijnlijk zat De Vries onder zijn wapen, waar nu de ingang van het huis is, te werken.

De beschildering in het vak waar oorspronkelijk de schouw zat, is bij de restauratie bijgemaakt.

In 1736 weet Mr. Cornelis Hop (1685-1762), schepen en in 1713-1715, gezant in Frankrijk in 1718 en '29, burgemeester in 1753, '56, '59 en '62, beide 17de-eeuwse panden te verwerven en laat deze samenvoegen en vergroten tot één groot woonhuis waarbij een nieuwe voorgevel van vijf raamassen aan de Nieuwe Doelenstraat en eveneens aan de Amstel wordt opgetrokken. De eerste steen wordt gelegd door het achtjarige zoontje Jacob (1728-1776) op 16 augustus 1736. De plafonds van De Vries verdwijnen achter stucplafonds. Na de door van zijn vader betrekt Jacob met zijn vrouw Geertrui Lestevenon het ouderlijk huis dat hij in 1764 liet samenvoegen met het buurhuis, Nieuwe Doelenstraat 18, waarbij zowel de voor- als de achtergevel in stijl werd aangepast. Op de achtergevel kwam een balustrade met een opzetstuk met het wapen van de familie Hop met een arend en een leeuw als schildhouders. Ook werd er een uitzichtspunt gemaakt om uit te kijken op de Amstel met een smeedijzeren hekwerk, waar later een veranda van werd gemaakt.

De gehele achterzijde van het pand werd echter in 1905 gesloopt ten behoeve van de bouw van een veilingzaal van de firma Frederik Muller & Co, een kunsthandelsfirma die al sinds 1888 op nr. 10 was gevestigd en uitbreidde naar de naastgelegen panden. De veilingzaal kreeg aan de Amstel een neo-classicistische gevel, ontworpen door de architecten J.G. en A.D.N. van Gendt, die wel doet denken aan de kort daarvoor gesloopte Kloveniersdoelen, Nieuwe Doelenstraat 24, hier vlak naast. Tijdens de verbouwing van Fred. Muller werden de 17de-eeuwse beschilderingen ontdekt. De veilingzaal bevat thans een universiteitstheater, tevens collegezaal van de UvA.

Gebruikte literatuur:

• 'Huizen Doelenstraat 16 en 18'. Jaarboek Amstelodamum 6 (1908): p. 84-92
• Pieter Fischer. 'Een enigma Sixianum'. Maandblad Amstelodamum 58 (1971): p. 97-98
• H.J.M. Roetemeijer. 'Nieuwe Doelenstraat. Tussen Rondeel en Toren Zwijg Utrecht'. Ons Amsterdam 23 (1971): p. 322-327
• Pieter Vlaardingerbroek. De Wereld aan de Amsterdamse Grachten. Amsterdam, 2013: p. 59
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 486

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 13112
Functie: Veiling
Architect: Gendt, A.L. van (achterhuizen)
Jaartal: 1905
Bouwstijl: Neorenaissance XXA

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 902
Adres: Nieuwe Doelenstraat 16-18
Adressen: Nieuwe Doelenstraat 16
Inschrijvingsdatum: 22-04-1970
Redengevende omschrijving: Twee HUIZEN (XVIIb, samengetrokken XVIIIb) achter brede gevel van drie assen met middenrisaliet en hoeklisenen, onder gesneden rechte lijst met consoles en triglyfen (XVIIIb). Gesneden ingangstravee omlijsting. Empire deur en -kalf. Snijraamhek (XVIIIb). Inwendig vier balkenzolderingen met beschilderde balkenplafonds (XVIIb).
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 903
Adres: Nieuwe Doelenstraat 16-18
Adressen: Nieuwe Doelenstraat 18
Inschrijvingsdatum: 22-04-1970
Redengevende omschrijving: PAND met vier assen brede gevel onder rechte lijst (XVIIIc).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]