Amsterdam Monumentenstad

Singel 421

Naam: Handboogdoelen
Adres: Singel 421
Oud adres: D330, wijk 27, klein nr. 30, kadaster F3228, verponding 4152
Postcode: 1012WP
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 1512, 1733
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Restauratie: 1966

(24 afbeeldingen)

Singel 421

De Handboogdoelen, ook wel Garnalendoelen, Grote Doelen of St. Sebastiaansdoelen genoemd, behoort tot een groep van drie doelengebouwen in Amsterdam. De andere twee niet langer bestaande gebouwen zijn de Voetboogdoelen aan Singel 425 en de Kloveniersdoelen in de Nieuwe Doelenstraat 24. De schutters van de Handboogdoelen schoten met een handboog, terwijl de schutters van de Voetboogdoelen kruisbogen als wapen hadden. Zowel de Handboog- als de Voetboogschutters hadden achter hun gebouwen aan het Singel een schietbaan waar zij met hun boogwapens konden oefenen, ter plaatse van de huidige Voetboog- en Handboogstraten. De Voetboogstraat ligt verder weg van het Singel omdat je met een voetboog verder kon schieten dan met een handboog. Een nog bestaand poortje uit 1648 (of direct daarna), aan de Handboogstraat, gaf toegang tot de schietbanen achter de gebouwen. Op het poortje met Dorische zuilen zijn verschillende voorwerpen afgebeeld die naar het schuttersgilde verwijzen. De gevel aan het Singel was niet de voorgevel, want de voorgevel en ook de ingang van het gebouw bevond zich aan de zijde van de schietbanen. Toegang tot het terrein verleende oorspronkelijk een poortje aan de Kalverstraat. Later kwam er ook een ingang aan het Singel.

De doelengebouwen waren centra voor ontmoeting en vermaak. De compagnieën werden herhaaldelijk vereeuwigd op schuttersstukken die in de doelengebouwen aan de beschikbare muren werden opgehangen en later werden verplaatst naar het stadhuis op de Dam. Zo schilderde Jan Tengnagel in 1613 voor de Handboogdoelen een compagnie van 17 schutters onder bevel van kapitein Geurt van Beuningen (thans in het Rijksmuseum). Bartholomeus van der Helst schilderde rond 1653 de overlieden (de bestuursleden) van de Handboogdoelen (Amsterdam Museum). De schutterijen speelden een belangrijke rol in het sociale leven van Amsterdam. Het lidmaatschap was alleen weggelegd voor de gegoede burgerij, simpelweg omdat de wapenuitrusting door de schutters zelf betaald moest worden. De schuttersstukken laten zien welke plaats de schutterijen maar ook de daarop afgebeelde personen in Amsterdam innamen. Het vertelt veel over onze stad van burgers en kooplieden dat de schuttersstukken, die immers groepsportretten zijn, tegelijkertijd de belangrijkste portretten in de 17de- en 18de-eeuwse schilderkunst in Amsterdam zijn. De Nachtwacht, afkomstig van de Kloveniersdoelen, is daarvan het belangrijkste voorbeeld.

Wat is er nog over van het 16de-eeuwse Handboogdoelen? Het zware houtskelet met gotisch peerkraalmotief in dit gebouw van de Universiteitsbibliotheek wijst direct op een veel oudere oorsprong dan de 18de-eeuwse voorgevel doet vermoeden. Op oude tekeningen is een gotische gevel te zien. Het grotendeels in 1966 gereconstrueerde houtskelet dateert uit 1512 toen dit gebouw werd opgericht als Handboogdoelen. Het gebouw heeft dan weliswaar een uit de houtbouw afkomstige vloeren gedragen door moer- en kinderbalken ondersteund door jukken bestaande uit stijlen, korbelen en sleutelstukken maar wie goed kijkt ziet dat de jukken staan op stenen consoles (gereconstrueerd) in de dragende stenen muren. Het is dus niet een gebouw dat in de traditie van het houten huis staat. Het peerkraalmotief heeft een stilistische ontwikkeling waardoor de in Amsterdam voorkomende voorbeelden met elkaar kunnen worden vergeleken. Het oudste voorbeeld komt voor in de zuidbeuk van de Oude Kerk. Een later type, waarbij aan de zijkant van het sleutelstuk een inkeping wordt gemaakt versierd door een roosje, komt voor in de Buitenlandvaarderskapel van de Oude Kerk. Een volgende fase toont een halfronde uitholling rondom het peerkraalmotief, in de kapellen aan de zuid- en noordzijde. In de Handboogdoelen is deze laatste fase te zien, zij het dat nog een kleine verfijning is toegepast, namelijk een uitgestoken driehoekje achter het halfronde bandje. In de 16de eeuw volgen nog rijkere versieringen, waarvan vele variaties bestaan. Vanwege het architectuur- en cultuurhistorisch belang van de bouwkundige restanten van de Handboogdoelen zijn deze bij de restauratie van 1966 door Bureau Monumentenzorg onder leiding van Henk Zantkuijl nauwkeurig gedocumenteerd en op basis van nog aanwezige onderdelen voor het grootste gedeelte gereconstrueerd. Ook de middeleeuwse schouwen zijn een reconstructie. Tot de belangrijke nog aanwezige bouwsporen vormen de restanten van de boogvormige nissen en kruiskozijnen in de achtergevel en zijgevel (zie de reconstructietekeningen).

De Handboogdoelen werden in de 17de eeuw gebruikt als logement voor belangrijke gasten van de stad, vergelijkbaar met het Prinsenhof aan de OZ Voorburgwal en later het Logement aan de Grimburgwal. Aan de bestemming van doelen kwam in 1672 een einde toen het gebouw werd verpacht aan een kastelein. In 1733 werd het gebouw verbouwd er kreeg het een nieuwe gevel. Het omhoog gebogen middendeel van de kroonlijst bevat het stadswapen van Amsterdam (de verhoogde kroonlijst en de consoles verwijzen naar het atelier van Jan van Logteren). De vijf kleine wapens tussen de vensters betreffen het wapen van de schutterij en de vier wapens van overlieden (waaronder Frans Banning Cocq, bekend van De Nachtwacht) die rond 1648 het poortje hadden gebouwd. Ze sierden oorspronkelijk dat poortje en zijn dus ruim tachtig jaar ouder dan het stadswapen.

Gebruikte literatuur:

• H. de la Fontaine Verwey. 'Bij het bezoek aan de Universiteits-Bibliotheek'. Maandblad Amstelodamum 54 (mei 1967): p. 97-103
• Liselotte Leermakers. 'Eenheid in de doelen. Gerard Schaep, Jacob Colijns en de schuttersstukken in de Amsterdamse Handboogdoelen'. Jaarboek Amstelodamum 105 (2013): p. 129-158
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 30
• Norbert E. Middelkoop. ''Met schuttersschilderijen behangen'. De Amsterdamse schuttersstukken in de drie doelens'. Jaarboek Amstelodamum 105 (2013): p. 13-107
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 36-37

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5246
Adres: Singel 421
Adressen: Handboogstraat 10 ;Singel 421 ;Singel 423
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Voormalige St. Sebastiaans- of Handboogdoelen (1512) met voorgevel (1733) onder rechte, in 't midden verhoogde lijst met consoles, wapen van Amsterdam en dakkapellen; in de middenas gebeeldhouwde wapengroep; empire deurpartij. Achterpoortje aan de Handboogstraat, met fronton (XVII).

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]