Walenpleintje 159 
Waalse Kerk
Naam: Waalse Kerk
Adres: Walenpleintje 159
Postcode: 1012JZ
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Tuitgevel
Bouwstijl:
Gotiek
Bouwjaar: 1496, 1647, 1885-1891
Restauratie: 1990-1992
(37 afbeeldingen)
In oorsprong gotische kloosterkapel, in de 17de eeuw veranderd in Waalse kerk: driebeukige kerk, overkapt met houten tongewelven en ondersteund door ronde zuilen met achthoekige kapitelen. Voorgevel gewijzigd en voorzien van classicistisch poortje. Er is tevens een toegangspoortje in de Oude Hoogstraat (naast nr. 22), ontworpen door Hendrick de Keyser.
De Waalse Kerk is de vroegere kapel van het klooster der Paulusbroeders, het klooster waarvan een manuscript uit de 15de eeuw bewaard is gebleven met de opvallende verzuchting 'Amsterdam pulcherrime' (O allerschoonst Amsterdam). Het klooster zou in 1409 zijn gesticht op het terrein achter de Oudezijds Achterburgwal, ongeveer ter hoogte van de huidige Oude Hoogstraat. Het klooster verbrandde in de grote stadsbrand van 1452 en werd direct daarna herbouwd. De huidige kapel werd op 4 februari 1496 ingewijd, maar het kan niet de eerste of oudste kapel zijn geweest (in een bron uit 1460 werd al gesproken over een 'kerk'). De oudst bekende afbeelding van de kapel dateert van 1544: de Vogelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz. Op deze afbeelding bestaat de kapel uit een schip met koor en een enkele zijbeuk aan de noordzijde met een rechthoekige afsluiting. In deze zijbeuk bevinden zich enkele sleutelstukken met een peerkraalmotief (verg. Agnietenkapel). Mogelijk is de noordbeuk de vroegste kloosterkapel en is de kapel daarna in twee fasen vergroot, eerst het huidige schip, misschien in 1496, en daarna de zuidbeuk, in 1661.
Dan is de kerk allang geen kloosterkapel meer. Na de Alteratie van 1578 werd het klooster door het stadsbestuur geconfisqueerd, waarna de kloosterkapel dienst deed als opslagplaats en proveniershuis (liefdadig gesticht). In 1586 kreeg de Waals-hervormde gemeente toestemming om in de kloosterkapel Franstalige kerkdiensten te houden. De Waals-hervormde gemeente bestond uit Franstalige gereformeerden ("Hugenoten") die uit angst voor de Katholieke repressie de Zuidelijke Nederlanden en Frankrijk waren ontvlucht en in Amsterdam een goed heenkomen hadden gezocht. De kapel werd omgedoopt in "Walenkerck" of Waalse Kerk.
De kloosterkapel bestond zoals gezegd uit een middenbeuk en een noordelijke zijbeuk en was spoedig te klein om de groeiende gemeente te herbergen. In 1661 werd de kerk met een een zuidelijke zijbeuk uitgebreid, waardoor de Waalse Kerk haar huidige vorm kreeg: een driebeukige kerk, overkapt met houten tongewelven en ondersteund door een houtskelet op ronde zuilen met achthoekige kapitelen (waarvan het bladwerk later is verwijderd). De vormen van de nieuwe zijbeuk werden consciëntieus aan de middeleeuwse kerk, in gotische stijl, aangepast. Het classicistische poortje aan het Walenpleintje stamt uit 1647. Het kerkje heeft, kortom, een rijke bouwgeschiedenis.
In 1719 werd een tweede kerk, de Nieuwe Waalse Kerk, geopend aan het Molenpad. Hierna werd de Waalse Kerk ook wel Oude Waalse Kerk of Grande Église genoemd, ter onderscheid van de Nieuwe Waalse Kerk of Petite Église. In 1862 werd de Nieuwe Waalse Kerk op de Keizersgracht geopend. De Waalse gemeente was een belangrijke kerkgemeenschap in Amsterdam waarvan vele notabelen, ook burgemeesters, lid waren. Het bekendste voorbeeld is Jan Six (Herengracht 619).
De kerk werd in 1816 door stadsarchitect Abraham van der Hart gerestaureerd, waarbij onder andere de spitsbogen werden opgehoogd. In 1885-1891 vond opnieuw een restauratie plaats, waarbij het schip een nieuwe kap kreeg en de voorgevel aan het Walenpleintje werd vernieuwd, in neo-renaissancestijl (de oude gevel zit echter achter de nieuwe gevel). Deze nieuwe gevel kwam niet in de plaats van de oude, maar werd tegen de oude gevel aangemetseld. In 1990-1992 werd de kerk gerestaureerd, waarbij de kerk onder ander opnieuw onderheid werd om de verzakking, veroorzaakt door de in 1885 geplaatste voorgevel, te verhelpen. Bij de restauratie werd geconstateerd dat de kap van de noordbeuk tot de oudste bouwkunst in Amsterdam behoort. Ook in het koor, achter het orgel, is de kloosterkapel nog te herkennen. Het orgel dateert uit 1680 en is gebouwd in het koor. Het werd in 1734 vernieuwd door de beroemde orgelbouwer Christian Müller. Het is van deze orgelbouwer het best bewaarde instrument. De versieringen waaronder de houten vrouwenfiguren en de trofee met muziekinstrumenten daartussen maar ook de sierrand met aanzetstukken onderaan zijn gesneden door Jan van Logteren.
De kosterij ligt aan de linkerzijde van de kerk (Walenpleintje 157). Het gebruik van de kerk voor oude muziek heeft het gebouw landelijke bekendheid gegeven.
In 1616 werd aan de noordkant van het voormalige kloosterrein tussen de woonhuizen aan de Oude Hoogstraat een poortje gebouwd dat toegang verleende naar de Waalse kerk. Het poortje wordt bekroond door een stadswapen met keizerskroon. Er staan ook doodshoofden op, een verwijzing naar de uitvaarten die aan deze zijde van de Waalse Kerk plaatsvonden. Het poortje is afgebeeld als figuur 25, de 'Walenkerkpoort', in het boek Architectura Moderna over het werk van stadsbouwmeester Hendrick de Keyser en is dus door hem ontworpen. Typisch voor deze bouwmeester is de geknikte lijst en de vorm van de Ionische kapitelen. Op basis van deze tekening werden overigens bij een restauratie in 2012 de voluten omgedraaid.
Gebruikte literatuur:
- Willem van Bennekom. Mes frères. De Waalse Kerk in Amsterdam. Amsterdam, 2017
- Jos Otten. 'Herstelde Amsterdamse poortjes. De stad in stilte versierd'. Binnenstad 292 (mrt./apr. 2019)
- P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren, Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Alphen aan de Rijn, 2005: p. 357-358
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 50
Adres: Walenpleintje 159
Adressen: Walenpleintje 159
Inschrijvingsdatum: 26-03-1970
Redengevende omschrijving: Oude Walenkerk. 15e eeuwse kloosterkerk met zuidbeuk uit 1661, voorgevel uit 1647. Doorsnede lichtelijk basilicaal. Orgel 1686 toegeschreven van Langlet, vergroot 1734 door Chr. Muller. Kabinetorgel van onbekende maker gebouwd omstreeks 1775. Verdere inventaris.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2011
Adres: Walenpleintje 159
Adressen: Oude Hoogstraat 22
Inschrijvingsdatum: 21-05-1970
Redengevende omschrijving: Gebeeldhouwde zandstenen poort met pilasters en fronton, toegang gevende tot een gang naar de Walenkerk (1616, door Hendrik de Keyser).
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: februari 2022