Singel 140-142 
De Dolphijn
Huisnaam: De Dolphijn
Adres: Singel 140-142
Oud adres: 140: RR16, wijk 30, klein nr. 328, kadaster F562, verponding 5188
142: RR17, wijk 30, klein nr. 329, kadaster F563, verponding 5187
Postcode: 1015AG
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl:
Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1600±, 1650±, 1864, 1966-1967
Architect: Hendrick de Keyser
Opdrachtgever: Hendrick Laurensz. Spieghel (1600), Frans Banning Cocq (1650)
Restauratie: 1966-1967
(26 afbeeldingen)
De Dolphijn, dubbele trapgevel waarbij twee toppen van 32 voet in elkaar geschoven voor breedte van 50 voet, niet corresponderend met verdeling tussen huis (30 voet) en zijhuis (20 voet), drie raamassen breed grachtenhuis met ter rechter zijde twee raamassen breed zijhuis (=voorloper van dubbel huis), tevens vroeg voorbeeld van trapgevel in Amsterdamse renaissance met rolornamenten. Oorspronkelijk ontwerp van Hendrick de Keyser, versoberd door schrappen van pilasters, lijsten, etc. Oorspronkelijk had dit huis erven en uitgang aan Herengracht. Het huis is in de 2de helft 17de eeuw al gesplitst. Rechter trapgevel gereconstrueerd in 1966/67, waarbij de splitsing ongedaan werd gemaakt. Interieur: Gewelfde stucgang, achterhuis met zaal met stucplafond en schouw 2de helft 19de eeuw.
Het huis De Dolphijn is in ±1600 gebouwd (in ieder geval tussen 1599 en 1602) voor de dichter Hendrick Laurensz. Spieghel (1549-1612). In 1609 werd het huis verkocht aan Volckert Overlander (1571-1630) die het in 1630 naliet aan zijn schoonzoon Frans Banning Cocq, heer van Purmerland en Ilpendam (1605-1655), bekend van Rembrandts Nachtwacht (1642). Hij woonde in dit huis toen Rembrandt de Nachtwacht schilderde. Oorspronkelijk had het huis erven en ook een uitgang aan de Herengracht, toen nog een achtergracht aan de stadswal.
Halverwege de 17de eeuw werd het huis gesplitst in twee huizen. In het Album amicorum van Frans Banninck Cocq staat een tekening waarop het poortje in het midden is veranderd in een raam en er toegangpoortjes zijn te zien in de 2de en 4de travee. Het linker huis werd sindsdien de Vergulde Dolphijn, het rechterhuis de Kleynde Dolphijn genoemd. Beide huizen werden in 1679 verkocht aan Cornelis de Vlaming van Oudshoorn (1613-1688).
Het huis is één van de drie voorbeelden van een vroeg-17de eeuws huis met zijhuis (voorloper van het dubbele huis). De andere voorbeelden zijn Herengracht 170-172 (het Huis Bartolotti, ±1617) en Keizersgracht 123 ("het Huis met de Hoofden", 1622). Eigenlijk is het een drie traveeën breed normaal huis van 30 voet met aan de rechterzijde een twee traveeën breed zijhuis van 20 voet. (De twee toppen zijn 32 voet breed, maar in elkaar geschoven voor een totale breedte van 50 voet.) De voorgevel bestaat uit twee identieke trapgevels en vormt een vroeg voorbeeld van de Amsterdamse renaissance van Hendrick de Keyser, gebouwd door Hendrick de Keyser zelf. De gevel heeft nog rolornamenten (voor het bouwjaar ±1600 alweer ouderwets). Bij strijklicht is overigens te zien dat een deel van de geprofileerde lijst boven de gebeeldhouwde koppen in de 19de eeuw is weggehakt ten behoeve van een vergroting van de vensters.
Er bestaat een tekening van de voorgevel van Hendrick de Keyser (in het boek Architectura Moderna, maar dit ontwerp is niet geheel uitgevoerd: de gevel is versoberd door het schrappen van classicistische elementen als pilasters en kroonlijsten. Waarschijnlijk is dit de invloed van Spiegel geweest. Overigens is de tekening in Architectura Moderna gecombineerd met een deel van de gevel van Oudezijds Voorburgwal 57, eveneens door Hendrick de Keyser ontworpen.
De scheidingsmuur van de twee huizen liep tussen de derde en vierde raamas (van links naar rechts geteld). In 1864 werd de scheiding tussen de twee huizen duidelijk zichtbaar, doordat de geveltop van het rechter huis vervangen werd door een rechte kroonlijst, waarbij het rechter huis tevens werd vergroot (in het Stadsarchief wordt de bouwtekening bewaard). Het leverde een wonderbaarlijk geheel op.
In 1966/67 vond in opdracht van de particuliere eigenaar Paul Guggenheim, directeur van Butonia NV, een restauratie plaats, waarbij deze 19de-eeuwse verbouwing ongedaan werd gemaakt en de rechter trapgevel werd gereconstrueerd. Het boekje 'De Dolphijn herrezen', uitgegeven in 1967, verantwoordt de restauratie. Bij het opstellen van het restauratieplan werden oude prenten en schilderijen geraadpleegd, zoals die van Abraham Storck uit 1684. De gevel kreeg weer als vanouds één voordeur (nog een stap verder dan het oorspronkelijke restauratieplan dat nog van twee deuren uitging), maar de scheiding in twee huizen bleef wel in stand. De "spectaculaire restauratie", zoals Juf. van Eeghen het uitdrukte, kon niet iedereens goedkeuring wegdragen of enthousiasme oproepen. In Wonen-TA/BK noemde A. van Rooijen de ingreep "een afschrikwekkend voorbeeld van restauratie in Amsterdam. De lezer beoordele zelf hoeveel leefmogelijkheden hier zijn prijsgegeven ten bate van een kunsthistorische fictie." Zoals gezegd was juf. Van Eeghen enthousiaster: "Zelden zal men zo'n spectaculaire restauratie vinden als van het huis Singel 140-142. (...) Het huis van Hendrick de Keyser heeft weer zijn oude aanzien herkregen".
De reconstructie is in ieder geval zelf-documenterend: in de cartouche in de teruggebrachte rechtertop staat: "Paul Guggenheim restaureerde deze gevel in zijn oorspronkelijke staat A.D. 1966".
Gebruikte literatuur:
- Hendrik Battjes. 'Het netwerk van Hendrick de Keyser, rederijker en lootjesverkoper.' Jaarboek Amstelodamum 99 (2007): p. 81-133
- Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 18-19
- I.H. van Eeghen. 'De restauratie van Singel 140-142'. Maandblad Amstelodamum 54 (1967): p. 88-93
- I.H. van Eeghen. 'Singel 140-142 en 't Schap.' Maandblad Amstelodamum 54 (1967): p. 133-140
- R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 52
- Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, Niek Smit. Hendrick de Keyser. Architectura Moderna. Moderne Bouwkunst in Amsterdam 1600-1625. Amsterdam, 2008
- L.L.H. Roest. De Dolphijn herrezen. Amsterdam, 1967
- A. van Rooijen. 'De ouwe jongens van monumentenzorg.' Wonen-TA/BK 21 (1973): p. 12-15
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 178, 444
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5303
Adres: Singel 140-142
Adressen: Singel 140 1,2,3,HA,HV
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Rechterhelft van een gesplitst dubbel huis (plm 1605, door Hendrik de Keyser) met zandstenen versiering en maskers in de gevel, waarvan de bekroning onder rechte lijst uit XIXa dateert; empire deuromlijsting en snijraam.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5304
Adres: Singel 140-142
Adressen: Singel 142 1,2,3,H
Inschrijvingsdatum: 29-09-1970
Redengevende omschrijving: Linkerhelft van een gesplitst dubbel huis (plm 1605, door Hendrik de Keyser) met gevel met zandstenen versiering en maskers, onder incomplete top met grote trappen; empire deurpartij.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: september 2019
