Nieuwe Kerkstraat 127 
Metaarhuis
Naam: Metaarhuis
Adres: Nieuwe Kerkstraat 127
Oud adres: (Joden Kerkstraat) W385, wijk 15, klein nr. 70, kadaster H3774, verponding 6080
Postcode: 1018VK
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Bouwstijl:
Amsterdamse School
Bouwjaar: 1927
Architect: H. Elte
(3 afbeeldingen)
Voormalig metaarhuis. Het ontwerp van de gevel van architect H. Elte lijkt beïnvloed door F.L. Wright. Het gebouw, vooral de onderpui, is verbouwd. Door de ingrijpende wijziging van de onderpui is ook een beeldhouwwerk en een spreuk uit Job 14 verdwenen.
Een metaarhuis (eigenlijk metaheirhuis) is een gebouw waar overledenen op traditioneel-joodse wijze gereinigd werden voordat ze begraven werden. Het hoorde bij een (verdwenen) complex van joodse zorginstellingen in deze buurt, waaronder het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis aan de andere kant van het blok aan de Nieuwe Keizersgracht, tussen het katholieke Occo's Hofje en het Luthers Diaconiehuis (Wittenberg). Volgens een bericht in het Nieuw Israëlietisch Weekblad moest de architect nogal met de beperkte ruimte woekeren: "Het wekt voldoening te kunnen constateeren, dat het gebouw (...) volkomen beantwoordt aan de eischen, die men aan een dergelijke inrichting mag stellen. (...) De architect der Hoofdsynagoge, de heer Harry Elte Ph.zn., naar wiens ontwerp de bouw is verricht, heeft een kunstwerk geleverd." Direct achter de ingang bevond zich een voorvertrek waar een vervoermiddel voor de begrafenis was geplaatst, daarachter een kamer waar de overledene werd opgebaard op een marmeren blok. Een "zeldzaam karakteristieke rood koperen kroon met 12 lichten in de vorm van waskaarsen, de gemeente ten geschenke aangeboden, zorgt voor de verlichting". Er was ook een eveneens geschonken raam met gebrand glas. Er was er nog een ruimte waar de rituele reiniging van het lichaam plaatsvond. Helemaal achteraan bevond zich een lijkenhuis met 5 granieten tafels, dat door een deur was verbonden met het ziekenhuis. Volgens de Joodse wetten dient een overledene zo snel mogelijk te worden begraven. De begraafplaats bevindt zich ver buiten de stad, namelijk in Muiderberg. Op de verdiepingen van het gebouw was er een werkplaats voor het vervaardigen van lijkkisten en een opslag voor het hout daarvoor. Het (verdwenen) beeldhouwwerk op de onderpui toonde een hand die een bijl voert tegen een boom en verbeeldde de macht van de dood, vergeleken met de zwakheid van het menselijk bestaan. De spreuk uit Job 14 op de puibalk luidde, vertaald in het Nederlands: "De mens uit de vrouw geboren, kort van dagen en verzadigd van onrust, als een bloem komt hij uit en wordt hij afgesneden".
Architect Harry Elte (Amsterdam 1880 - Theresienstadt 1944) groeide op in de Jodenbuurt. Zijn vader was godsdienstleraar en hoofdredacteur van het N.I.W. Hij werkte voor verschillende architecten, van 1899 tot 1909 bij H.P. Berlage. Daarna was hij werkzaam als zelfstandig architect, eerst in een strakke Art Nouveau, later in Amsterdamse School-stijl, waarbij de invloed van zowel Berlage als Frank Lloyd Wright duidelijk herkenbaar is. Een vroeg voorbeeld van zijn werk is het woonhuis voor J. de Silva op Singel 342 (1909) in Art Nouveau-stijl, een laat voorbeeld de woonhuizen aan het Jonas Daniel Meijerplein 9-13 (1939), in opdracht van de Portugees-Israëlietische Gemeente, in strakke Amsterdamse School-stijl. Zijn belangrijkste ontwerp betreft de Raw Aron Schuster Synagoge (1927) aan het Jacob Obrechtplein in stadsdeel Zuid. In 1942 werd Elte gedeporteerd naar Westerbork, waar hij een functie kreeg bij de bouwtechnische dienst. In 1944 overleed hij op 63-jarige leeftijd in het concentratiekamp Theresienstadt, vermoedelijk aan een longontsteking.
Na de oorlog zat er enkele jaren de wijnhandel en limonadefabriek firma J. Goldstein, waar tegenwoordig de tekst op de gevel aan herinnert. Goldstein stond onder rabbinaal toezicht en verkocht onder meer wijn speciaal voor Joodse feestdagen. Later heeft onder meer een machinefabriek het gebouw gebruikt.
Gebruikte literatuur:
- Inventarisatie Joods Cultuurhistorisch Erfgoed. Amsterdam: BMA, 2008
- Nieuw Israelietisch weekblad, 25 maart 1927
Monumentenstatus: GM
Monumentennummer: 200627
Adres: Nieuwe Kerkstraat 127
Adressen: Nieuwe Kerkstraat 127 1,H
Inschrijvingsdatum: 29-06-2010
Redengevende omschrijving: geen beschrijving
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juli 2021
