Amsterdam Monumentenstad

Wittenberg

Naam: Luthers Diaconiehuis
Adres: Nieuwe Keizersgracht 118-120
Nieuwe Keizersgracht 570 (nieuw adres)
Gebouwtype: Bestuurs-/openbaar gebouw
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Lodewijk XVI
Bouwjaar: 1769-1771, 1772
Architect: Coenraad Hoeneker (1769-1771), Jacob Otten Husly (poortje, stucwerk, 1772)
Opdrachtgever: Lutherse Diaconie

[Luther Museum]

(29 afbeeldingen)

Wittenberg

Het Evangelisch-Luthers Diaconie Oude Mannen- en Vrouwenhuis werd in 1772 gevestigd in een groot blokvormig gebouw ontworpen door makelaar/metselaar Coenraad Hoeneker (1692-1769), een grote timmerbaas die tijdens het werk overleed. Dankzij een royale erfenis van Abraham Kromhuijsen en zijn zuster Johanna Maria Kromhuijsen, weduwe van Melchior ten Hove, beschikte de Lutherse diaconie over voldoende fondsen om een diaconiehuis te bouwen. Het Amsterdamse stadsbestuur stelde langs de Muidergracht (thans Nieuwe Keizersgracht) kosteloos een perceel ter beschikking. Dit gebaar werd in dank aanvaard. Om het budget rond te krijgen moest toch nog een beroep worden gedaan op de vrijgevigheid van leden van de Lutherse gemeente. De eerste steen voor het 'Lutherhuis' van drie verdiepingen op het Weesperveld, dat plaats zou bieden aan 300 bewoners, werd op 6 september 1769 gelegd door de welgestelde koopman en kunstverzamelaar Jan Gildemeester Jansz (Herengracht 475).

De architecten Van Arkel en Weissman wisten de neo-classicistische kolos in hun Noord-Hollandsche Oudheden (1902) in één zin treffend te typeren: "Het Lutherse diaconiehuis is een zeer eenvoudig gebouw van gebakken steen, dat door bijzonder goede verhoudingen uitmunt". De indeling van de plattegrond met zijn twee rechthoekige binnenhoven doet even klassiek aan als de symmetrische gevel met midden- en zijrisalieten onder een schilddak. De middenrisaliet wordt bekroond door een groot driekhoekig fronton. Het gebouw is een voorbeeld van de Hollandse Herleving eind 18de eeuw: een meer ingetogen bouwtrant die direct teruggrijpt op het Hollands Classicisme van de 17de eeuw. De ingangen bevinden zich in de zijrisalieten en worden door lantaarns geflankeerd. De rechteringang was bestemd voor de regenten en regentessen, de andere voor de bewoners, die tevens gebruik konden maken van enkele achteringangen. In het interieur is vooral de goed geconserveerde vleugel met de regentenkamers en de eet/kerk-zaal met hun gebeeldhouwde en gesneden poortjes van belang. De burgemeesterspoort, ontworpen door Jacob Otten Husly, doet sterk denken aan de classicistische architectuur van het stadhuis op de Dam. Ook de stucplafonds en schoorsteenmantels in Lodewijk XVI-stijl zijn ontworpen door Jacob Otten Husly, die aanvankelijk stucdecorateur was maar later ook architect. Hij zou beroemd worden als architect van Felix Meritis.

Het pand diende niet alleen als bejaardentehuis, maar ook als weeshuis. In 1856 en opnieuw in 1876 werd het gebouw uitgebreid op een onregelmatige plattegrond tussen de Kerkstraat en de Nieuwe Keizersgracht, naast het oude gebouw. Zie: Nieuwe Kerkstraat 159. Nadat de laatste wezen in 1884 waren vertrokken bleef het pand tot 1967 dienst doen als bejaardenhuis. De instelling verhuisde in 1973 naar nieuwbouw in Osdorp, zodat het gebouw vrij kwam voor een nieuwe bestemming. In het pand was tussen 1974 en 2014 een verpleeghuis Wittenberg gevestigd. De naam Wittenberg heeft een Lutherse oorsprong, het was de stad waar Luther als hoogleraar werkzaam was.

Gebruikte literatuur:

• Hendrik Battjes. 'Short Stay in de Wittenberg?' Binnenstad 267 (nov./dec. 2014)
• Aimée Duisenberg. J. Otten Husly (1738-1796). Avant-garde architect tijdens de Verlichting. Rotterdam: BONAS, 1998: p. 83
• Thomas H. von der Dunk. 'Hollandse Herleving rond Amsterdam. De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van noordelijk Holland aan het einde van de 18de eeuw'. Holland 28 (1996): p. 82-100
• J.L.J. Meiners. 'Lutherse Diaconie deed veel aan weldadigheid. Bij 400 jaar Lutherse Kerk'. Ons Amsterdam 40 (1988):p. 130-135

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 525060
Adres: Nieuwe Keizersgracht 118-120
Adressen: Nieuwe Keizersgracht 570
Inschrijvingsdatum: 15-04-2002
Redengevende omschrijving: Omschrijving. Groot blokvormig, geheel in baksteen opgetrokken hoofdgebouw, gebouwd in 1769-1771, met twee binnenplaatsen onderdeel van het complex Luthers Diaconiehuis. Gevels met risalieten en hoeklisenen. Op de middenrisaliet een fronton waarin wijzerplaat. Aan beide uiteinden van de voorgevel een brede toegangsdeur met stoepen en zandstenen deuromlijstingen, elk met twee gevellantaarns. De linkerdeur was de toegang tot de bejaardenafdeling, de rechterdeur verleende toegang tot de afdeling van de weeskinderen. Wordt daarom soms ook nog wel 'Wezenpoort' genoemd. Goede roedenverdeling. Rechts naast de voorgevel een tuinmuur met deurpijlers en lantaarns. Links naast het gebouw en verbonden met de 19de eeuwse uitbreiding een gemetselde muur met poort tussen twee posten met natuurstenen dekplaten. Boven de poortingang een lantaarn. Tweemanualig orgel, gemaakt door P. Flaes in 1872. Het instrument heeft 13 registers en mechanische tractuur. Een laatste restauratie is uitgevoerd in 1974 door de fa. Flentrop te Zaandam. Waardering. 18e eeuws Luthers Diaconiehuis van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische en architectuurhistorische waarde.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]