Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 170-172

Huisnaam: Huis Bartolotti
Adres: Herengracht 170-172
Oud adres: 170: LL150, wijk 42, klein nr. 404, kadaster E4548, verponding 2532
172: LL151, wijk 42, klein nr. 405, kadaster E3729, verponding 2531
Postcode: 1016BP
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1618±, 1735, 1757
Architect: Hendrick de Keyser (?), Pieter de Keyser (?)
Opdrachtgever: Willem Bartolotti van den Heuvel, 170: Anna Divera Kick & Nicolaas Cornelis Hasselaer (na 1734), Jan van Tarelink (na 1752)
Eigendom: Vereniging Hendrick de Keyser 1924 (170), 1971 (172)
Restauratie: 1967/71 (top voorgevel en hoekschoorstenen gereconstrueerd in 1968/69), 1995/97, 2015 (interieur)

[Vereniging Hendrick de Keyser]

(91 afbeeldingen)

Trapgevel

Het Huis Bartolotti werd in 1618-1620 gebouwd voor Guillelmo Bartolotti van den Heuvel (1602-1658), koopman en banker en één van de rijkste Amsterdammers in die tijd, en zijn vrouw Jacoba van Erp (1608-1664). Op Bartolotti's huis staat hoe hij aan die rijkdom kwam: er zijn twee cartouches aangebracht met links het geschilderd opschrift "Ingenio et Assiduo Labore" (door vernuft en noeste vlijt) en rechts "Religione et Probitate" (door godsdienst en rechtschapenheid). Drie generaties Bartolotti dreven er handel op Italië en de Levant. De koopmansfirma ontwikkelde zich tot bankiershuis. Prins Frederik Hendrik en de 'winterkoning' Frederik V van de Palts sloten er leningen af om hun oorlogen te financieren.

Het huis is één van de drie nog bestaande voorbeelden van een vroeg-17de eeuws huis met zijhuis, een voorloper van het zgn. dubbele huis, in de grachtengordel. De andere voorbeelden zijn Singel 140-142 (De Dolphijn, ±1600) en Keizersgracht 123 ("het Huis met de Hoofden", 1622). Dit waren de grootste grachtenhuizen in de nieuwe grachtengordel van de Derde Uitleg van 1613.

De nok van het dak loopt evenwijdig aan de gracht (een dwarshuis). Achter dit dwarshuis bevindt zich nog een dwarshuis (het zijhuis). Het huis met zijhuis is hier dus een huis met twee beuken evenwijdig aan de gracht. In de plattegrond is dit niet terug te vinden, omdat daar een splitsing tussen links en rechts is te vinden (zie beneden). Op het dak staan twee grote hoekschoorstenen. Aan een insnijdend dak is een trapgevel gemaakt in Amsterdamse renaissance in de trant van Hendrick de Keyser. Het ontwerp wordt soms toegeschreven aan Hendrick de Keyser (1565-1621), soms aan zijn zoon Pieter (1595-1676), maar bewijzen hiervoor zijn er niet.

De rijk versierde gevel heeft pilasters, banden, blokjes, maskers, vazen, klauwstukken, zuiltjes en een gebroken segmentvormig fronton. De negen maskers of mascarons zijn zeer expressieve tronies en komen zeker uit het atelier van Hendrick de Keyser: de gelijkenis met ander werk uit de werkplaats valt op. Er bevinden zich ook koppen op de zijkant van de voluten in de geveltop die eigenlijk alleen te zien zijn omdat de gevel in de bocht is gebouwd. Ze passen in de fantasierijke vormentaal van de renaissance die in ornamentprenten werd verspreid. De trapgevel heeft aan weerszijden een balustrade en tezamen met de daar aanwezige pilasters wordt de suggestie van een tweede verdieping gewekt: het huis lijkt daardoor hoger dan het is. In het zandstenen basement zijn piëdestals opgenomen, de voetstukken van de pilasters.

Het huis is in de zgn. 'kleine bocht' van de Herengracht gebouwd en heeft twee knikken om deze bocht te volgen: de buitenste traveeën zijn scheef geplaatst. Het huis is zes ramen breed, terwijl de geknikte traveeën aan beide zijden elk één travee breed zijn. Achter het middengedeelte van vier traveeën bevond zich het voorhuis met de ingang in de tweede van deze vier traveeën (dus de derde travee als we zijvleugels meetellen). Links van het voorhuis was het woonhuis, rechts het ontvangst- en feestgedeelte.

De Vereniging Hendrick de Keyser heeft Herengracht 170 in 1924 verworven, maar Herengracht 172 pas in 1971. De "spectaculaire restauratie" vond in 1968/71 plaats. Het bovenste deel van de topgevel, op lelijke wijze versoberd in het begin van de 19de eeuw, werd gereconstrueerd op basis van onderzoek gedaan door Henk Zantkuijl (zie ontwerptekening). Tijdens de restauratie werd eerst een bordplaten model van de topgevel geplaatst (zie foto). De reconstructie is zelf-documenterend: in de teruggebrachte topje staat in een cartouche: "Renovata Ao MCMLXXI". De gevel is dus gedateerd 1971. Ook de zeer fraaie hoekschoorstenen zijn toen teruggebracht.

Reeds in 1689 is het huis gesplitst in twee huizen, maar pas in 1781 gingen de twee helften een eigen leven leiden onder aparte eigenaren. Bij de bouw lijkt al met de mogelijkheid van splitsing rekening gehouden te zijn: het was voldoende het voorhuis in tweeën te splitsen. Dit gebeurde in 1689. Verder werden twee hijsbalken gemaakt, waarvoor de kroonlijsten boven de eerste verdieping werden doorbroken. Tevens werden twee ingangen gemaakt.

De oorspronkelijke ingang bevond zich in de derde travee (de huidige linkeringang). Toen het huis werd gesplitst, werd het raam in de vierde travee veranderd in een ingang (de huidige rechteringang). Er is wel gedacht dat het fraaie poortje dat in 'Architectura Moderna' staat afgebeeld, de oorspronkelijke ingangspartij van het Bartolottihuis is. Dat is echter vermoedelijk het poortje geweest van het koetshuis aan de Keizersgracht (naast Keizersgracht 177), dat met een gangpad tussen de Keizersgracht-tuinen met het Bartolottihuis was verbonden. Dat koetshuis bestaat niet meer, maar een vergelijkbaar koetshuis met poortje is wel nog aanwezig bij het Huis met de Hoofden.

Het rechterhuis, Herengracht 170, werd in 1735 verbouwd door Anna Divera Kick (1707-1769) en haar echtgenoot Nicolaes Cornelis Hasselaer (1703-1741). Anna Divera Kick had het gehele huis in 1734 geërfd. (Het linkerhuis, Herengracht 172, was verhuurd aan Dirck Trip.) In 1752 werd het (hele) huis verkocht aan Jan van Tarelink (1723-1791) die het rechterdeel, Herengracht 170, ging bewonen. Opnieuw vond een verbouwing plaats. De verbouwing van het voorhuis en de bouw van een geheel nieuw achterhuis waren in 1756 voltooid. Van beide verbouwingen, 1735 en 1756, zijn belangrijke interieurelementen over.

Het rechterhuis werd verzelfstandigd en kreeg een nieuw achterhuis.

Reeds in 1689 is het Huis Bartolotti, één der grootste grachtenhuizen in de 17de-eeuwse grachtengordel, gesplitst in twee huizen, waarna de beide helften werden verhuurd. In 1717 werd het Bartolottihuis gekocht door burgemeester Gerbrand Pancras (1658-1721) die het rechterhuis, Herengracht 170, reeds enige jaren als huurder bewoonde. Zijn enige dochter Geertruid Pancras (1685-1712) had eveneens één dochter, Anna Divera Kick (1707-1769). Juffrouw Kick trouwde met Nicolaas Cornelis Hasselaer (1703-1741). Nadat Anna in 1734 het gehele huis erfde, werden plannen gemaakt voor een verbouwing. Het rechterhuis, Herengracht 170, werd in 1735 verbouwd door Anna Divera Kick en Nicolaas Cornelis Hasselaer. Jacob de Wit maakte plafond- en deurstukken en Jan Baptist Xavery een prachtig marmeren schoorsteenstuk (Paulus op Malta, gesigneerd en gedateerd 1735). In 1924 verdween het schoorsteenreliëf van Xavery, maar het is later teruggekeerd. Ook werd in 1735 een monumentale gang met stucwerk gemaakt.

In 1752 werd het (hele) huis verkocht aan walvisreder Jan van Tarelink (1723-1791) die het rechterdeel, Herengracht 170, ging bewonen. Opnieuw vond een verbouwing plaats. De verbouwing van het voorhuis en de bouw van een geheel nieuw achterhuis zijn in 1756 voltooid. Er werd een groot achterhuis gebouwd met een fraaie zaal in Lodewijk XV-stijl. In deze zaal werden in 1756 door J.Buttner beschilderingen gemaakt.

Vijftig jaar lang werd het achterhuis bewoond door de musicus Gustav Leonhardt (1928-2012) die er als een 18de-eeuwse heer woonde (moderne apparaten als televisie en telefoon werden onzichtbaar in kasten en laden weggestopt). Na zijn dood vond in 2015 een restauratie van het interieur plaats. Zo kreeg de zaal een nieuwe kleurrijke wandbespanning.

Herengracht 170 heeft een bijzonder rijk interieur sinds de verbouwingen van 1735 en 1756 en behoort daarmee tot één van de mooiste huizen van Amsterdam. Er is een fraaie stucgang met trappenhuis in régence-stijl uit 1735, o.a. met reliëfs en medaillons, gemaakt door de Italiaan Luraghi (die echter de gang van Van Logteren hiernaast, Herengracht 168, niet wist te evenaren). In de voorkamer bevinden zich plafondschilderingen in vakken en twee deurstukken van Jacob de Wit (1695-1754) uit 1735 (gesigneerd en gedateerd). De beschilderde behangsels van Isaäc de Moucheron in de voorkamer zijn in 1873 van elders ingebracht.

De zaal in het achterhuis heeft een fraaie mahoniehouten betimmering, een witmarmeren schouw en diverse beschilderingen uit 1756: een plafondstuk, een schoorsteenstuk, een penantstuk en deurstukjes, allemaal van J.Buttner uit 1756 (gesigneerd en gedateerd). Zoals gebruikelijk wordt in de 18de eeuw is het plafondstuk, een beschildering op doek, geplaatst in een stucplafond. Daaronder, op tuinniveau, bevindt zich een tuinkamer met een bijzonder fraai 17de-eeuws marmeren fonteintje. Deze is wel afkomstig uit het huis, namelijk het 17de-eeuwse voorhuis, maar is in de 18de eeuw naar het achterhuis verhuisd. Er is een fraaie mahoniehouten omlijsting heen gemaakt met een klok. De dubbele deur naar het kabinetje naast de tuinkamer heeft een unieke schuifdeur die beschilderd is met een mahoniehouten-imitatie die niet van echt is te onderscheiden.

Het grachtenhuis heeft ook een 19de-eeuwse kamer. In de achterkamer treffen we een imitatie-goudleerbehang aan en een bijzonder interessant en innovatief 'di sotto in su'-plafondschildering van een renaissancekoepel in het verkort, in de trant van Daniël Marot.

Gebruikte literatuur:

• S.A.C. Dudok van Heel. 'Een verbouwingscontract van het Bartolottihuis aan de Herengracht voor het echtpaar Hasselaar-Kick in 1734'. Maandblad Amstelodamum 80 (1993): p. 97-106
• Dennis de Kool. 'Een reliëf van Jap Baptist Xavery in Huis Bartolotti'. Binnenstad 285 (jan./feb. 2018)
• Gustav Leonhardt. Het huis Bartolotti en zijn bewoners. Amsterdam: Meulenhoff, 1979
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 245-260
• Koen Ottenheym, Paul Rosenberg, Niek Smit. Hendrick de Keyser. Architectura Moderna. Moderne Bouwkunst in Amsterdam 1600-1625. Amsterdam, 2008
• Theo Rouwhorst. 'XXXII. Gevelbasementen.' Binnenstad 249 (dec. 2011)
• Paul Spies e.a. Het Grachtenboek Den Haag, 1991: p. 46, 48, 70, 132
• Hans Tulleners en Peter Quatfass. Amsterdamse stijlkamers binnen de Singelgracht. Verborgen interieurs van werelderfgoedstad Amsterdam. Amsterdam, 2023: p. 14-15
• Dirk J. de Vries. 'Uit de schaduw van Hendrick de Keyser. Gerrit Lambertsen van Cuilenborch (1597-1657), beeldhouwer en bouwmeester'. KNOB-Bulletin 2016-2: p. 57-79
• H.J. Zantkuijl. 'Verantwoord restaureren'. Maandblad Amstelodamum 65 (1978): p. 100-120
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 90, 240, 491

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1761
Adres: Herengracht 170-172
Adressen: Herengracht 172
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Huis uit 1622, waarschijnlijk door Hendrik de Keyser, met pilastergevel. Zeer fraaie Louis XIV stucgang.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1762
Adres: Herengracht 170-172
Adressen: Herengracht 172
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Huis uit 1622, waarschijnlijk door Hendrick de Keyser, met pilastergevel.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]