Amsterdam Monumentenstad

Zeedijk 1

Huisnaam: 't Aepje
Adres: Zeedijk 1
Oud adres: M1, wijk 1, klein nr. 75, kadaster G468, verponding 134
Postcode: 1012AN
Gebouwtype: Winkel-woonhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Gotiek
Bouwjaar: 1560±
Eigendom: Vereniging Hendrick de Keyser 1920
Restauratie: 1925, 1986/87

(15 afbeeldingen)

Overkraagde houten gevel, dwarshuis met dakgoot-lijstgevel

Oorspronkelijk heeft Amsterdam vol gestaan met houten huizen. Van deze houten huizen is praktisch niets overgebleven. Amsterdam heeft nog maar twee houten huizen: Begijnhof 34 (±1530) en dit huis, Zeedijk 1 (±1560). Deze twee houten huizen behoren tot het latere type houten huis: ze zijn hoger en hebben stenen zijmuren.

Vroeger werd aangenomen dat het houten huis op de Zeedijk, met de gotisch aandoende houten voorgevel, het oudste huis van Amsterdam was. Uit bouwhistorisch onderzoek blijkt echter dat de oudste huizen van Amsterdam minder oud zijn dan aanvankelijk werd gedacht. Dat is ook het geval bij dit huis. Het houtskelet met renaissance sleutelstukken toont aan dat het huis niet ouder kan zijn dan 1540/50. Rond 1560 is het waarschijnlijkst. De gevel geeft een unieke impressie van de houtbouw die tot diep in de 16de eeuw het stadsbeeld domineerde. Houten voorgevels werden tot in de 17de eeuw nieuw gebouwd. Voordelen boven een stenen gevel zijn de te verkrijgen ruimtewinst door de grote overstekken en de mogelijkheid om veel vensters te maken.

Het huis is dwars gebouwd, dat wil zeggen de kap loopt evenwijdig aan de Zeedijk, waardoor het een vrij ondiep pand is (5,6 m, terwijl de breedte 7 m is). Dit huistype wordt een dwarshuis genoemd. Bij het normale stadshuis (geringe breedte en grote diepte, met de kap loodrecht op de straat) kunnen we spreken van een 'langs-huis'. Het huis is ingedeeld door drie balkvakken en de constructie bestaat uit een volledige houtskelet (waarvan de jukken loodrecht op de straat staan). Ook de spiltrap is nog aanwezig, maar op de begane grond zijn de muurstijlen en korbelen verwijderd. Op de 2de verdieping, waar geen sleutelstukken waren toegepast, werden op de raveling van de schouw merkwaardigerwijze toch sporen van een beschildering aangetroffen, wat duidt op bewoning: een marmerimitatie met bruine aderen en daaroverheen een sjabloonornament zoals in de 16de eeuw wel vaker voorkwam.

De gevel is in ±1800 grotendeels van nieuwe beplanking voorzien. Origineel zijn het venster op de tweede verdieping, de verticale planken die tegen de stijlen van het houtskelet zijn gespijkerd en het staande beschot op de zolderverdieping. De verbouwing van ±1800 is af te lezen aan de horizontale beplanking, de vensters van de eerste verdieping, de kroonlijst en de consoles in Lodewijk XVI onder de overstek van de eerste verdieping. Oorspronkelijk had de gevel een klein punt-middentopgeveltje. Het was een bekend verschijnsel dat houten maar later ook stenen dwarshuizen een topgevel hadden aan een insnijdend dak aan de dwarskap, een soort dakkapel. Twee belangrijke voorbeelden bij het stenen dwarshuis zijn Keizersgracht 123 en Herengracht 170-172. Bij een hoekhuis werden vaak twee topgevels toegepast, zoals bij Prinsengracht 2 hoek Brouwersgracht. Daar de topgevel bij dit pand is verwijderd, kunnen we slechts gissen hoe het eruit heeft gezien. Zantkuijl heeft een reconstructie gemaakt met een puntgevel die veel voorkomt bij houten gevels (zie Begijnhof 34).

De oudste gegevens van 't Aepgen gaan terug tot 1543. Het staat op de kaart van Cornelis Anthonisz. van 1544, hoewel de huidige gegevens erop wijzen dat het huidige huis van omstreeks 1560 dateert. Het is steeds een winkelhuis; in de 19de eeuw een kruidenier. In ±1878 werd de huidige winkelpui aangebracht. Na de restauratie in 1986/87 door de Vereniging Hendrick de Keyser kreeg de begane grond een horeca-bestemming en werden de verdiepingen hotelkamers van het Barbizon Palace Hotel. Daardoor is het trapgat dichtgemaakt. De spiltrap is wel nog aanwezig.

Gebruikte literatuur:

• Maarten Hell en Leo van der Meule. 'De ware aap. Twee huizen aan de kop van de Zeedijk (1550-1988)'. Amstelodamum 107 (2020), nr. 3: p. 125-140
• Dick van der Horst (red.) 'Aan 't schipryk Y...' Oude en jonge monumenten rond de historische oevers van het IJ. Open Monumentendag 1995, Amsterdam, 1995: p. 21
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Amsterdam, 1995: p. 160-164
• Gabri van Tussenbroek. Historisch hout in Amsterdamse monumenten. Dendrochronologie - houthandel - toepassing. Amsterdam: Publicatiereeks Amsterdamse Monumenten 3, 2012: p. 8
• H.J. Zantkuijl. 'Zeedijk 1'. Maandblad Amstelodamum 75, maart/april 1988: p. 25-30
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 38, 65, 85

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 6500
Adres: Zeedijk 1
Adressen: Zeedijk 1
Inschrijvingsdatum: 27-10-1970
Redengevende omschrijving: Gehele sloopvergunning verleend, nr. 76847. Niet gesloopt op 20-AUG-1990.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]