Amsterdam Monumentenstad

Poortgebouw van het Entrepotdok

Naam: Entrepotdok
Adres: Kadijksplein 1
Oud adres: (Schippersgracht) U637, wijk 15, klein nr. 29, kadaster H3201, verponding 6250
Postcode: 1018AB
Gebouwtype: Woon/bedrijfspand
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Neostijlen
Bouwjaar: 1827/30
Architect: J. de Greef

(11 afbeeldingen)

Poortgebouw van het Entrepotdok

Het Entrepotdok, een in opdracht van de rijksoverheid gerealiseerd complex van magazijnen, kaden en havens, was bedoeld om de kwakkelende economie te stimuleren en was het grootste bouwproject in deze periode. De Staat liet de bouwwerkzaamheden niet door de eigen dienst, de Waterstaat, uitvoeren maar door de Amsterdamse stadsfabriek, de latere dienst Publieke Werken. In het Entrepotdok konden de uit het buitenland aangevoerde handelsgoederen worden opgeslagen zonder dat invoerrechten moesten worden betaald. Dit stimuleerde het doorverkopen van de goederen naar het buitenland. Vooral de graanhandel profiteerde daarvan. Het Entrepotdok was zo'n groot succes dat al na tien jaar een uitbreiding nodig was.

In de eerste fase, in 1827/30 onder supervisie van stadsbouwmeester J. de Greef, kwam het poortgebouw tot stand en werd gebruik gemaakt van 51 bestaande pakhuizen aan de Rapenburgergracht (Entrepotdok 13, Entrepotdok 14-17, Entrepotdok 18-20, Entrepotdok 21-24, Entrepotdok 25-29, Entrepotdok 38-41, Entrepotdok 42, Entrepotdok 43-46, Entrepotdok 47-51, Entrepotdok 79-84). De woonhuizen aan de Rapenburgergracht werden gesloopt en vervangen door 34 nieuwe pakhuizen die zich naadloos voegden in het bestaande patroon (Entrepotdok 30-35, Entrepotdok 36-37, Entrepotdok 52-57, Entrepotdok 58-78). De vormgeving is weinig opvallend met sobere bakstenen gevels met een rechte lijst als afsluiting. Voor de gedupeerde bewoners werd in 1828/29 naar ontwerp van G. Moele een wooncomplex gebouwd op de Hoogte Kadijk (84-106 en 112-150). Het poortgebouw heeft een ingangspoort in een classicistische vormgeving met (halve) pilasters en een groot driehoekig fronton. In het gebouw waren ook gemeenschappelijke voorzieningen ten behoeve van de administratie en de douane ondergebracht. Ook bevatte het gebouw woningen voor de directeuren, de hoofdambtenaar en de conciërge.

In de tweede fase, in 1837/40 onder leiding van C.W.M. Klijn, werd het complex uitgebreid met een aantal nieuwe pakhuizen (Entrepotdok 87-98) met - als technische innovatie - ijzeren kolommen. De vloeren waren echter wel van hout. Door deze uitbreiding kwam het Entrepotdok op een opslagcapaciteit van 300.000 kubieke meter. Door de aanleg van een grotere sluis met twee draaibruggen, tussen de Nieuwe Vaart en het Entrepotdok, ontstond een betere toegang voor de scheepvaart. Toen in 1846 de spoorverbinding van het Weesperpoortstation werd doorgetrokken naar het Entrepotdok ontwikkelde het pakhuizencomplex zich tot een centrale schakel tussen de zeehandel en de Rijnvaart en andere doorvoer naar het achterland.

In de 20ste eeuw vonden er talloze bouwkundige ingrepen plaats. Het meest ingrijpend was de vernieuwing van de kappen tussen 1905 en 1930. Rond 1970 brandden de pakhuizen Entrepotdok 18-20 volledig uit. In 1970 kreeg architect Bart van Kasteel de opdracht een stedenbouwkundig plan te ontwikkelen voor het Entrepotdok, de Kadijken en het spooremplacement achter Artis. Het doel was de pakhuizen te herbestemmen voor sociale woningbouw. Hij stelde voor het probleem van de geringe lichtinval in de diepe pakhuizen op te lossen door één pakhuis om de drie 'uit te kernen'. In 1981 vroeg wethouder Schaeffer aan architectenbureau J. van Stigt een ontwikkelplan te ontwikkelen. Joop van Stigt kwam met een financieel haalbaar plan waarin op de 1ste verdieping van de pakhuizen bedrijfsruimte werd gerealiseerd en pas daarboven sociale woningbouw. De pakhuizen werden in het midden over de vele breedte, maar pas vanaf de 2de verdieping, 'uitgekernd' waardoor een middenplein ontstond. In totaal werden er 540 woningen gerealiseerd. Mede dankzij een monumentensubsidie van 22 miljoen gulden konden het betaalbare woningen worden, geheel naar de wens van het Kadijken-buurtcomité.

Reeds in 1970 waren de pakhuizen op de monumentenlijst geplaatst. Behalve het poortgebouw en de pakhuizen is ook een enkele havenkraan op de monumentenlijst geplaatst.

Gebruikte literatuur:

• Prof. dr. Koos Bosma e.a. (red.). Bouwen in Nederland 600-2000. Amsterdam, 2007: p. 436-437
• J.W.F. Nanninga. 'De voorgeschiedenis van het Amsterdamsch Entrepotdok aan de Rapenburgergracht'. Jaarboek Amstelodamum 50 (1958): p. 196-218
• Dr Magda Révész-Alexander. Die Alten Lagerhäuser Amsterdams. Eine Kunstgeschichtliche Studie. Den Haag, 1954: p. 128-129
• Jaap van der Veen. 'Wonen en werken op het Entrepotdok'. De Lamp 90 (febr. 1985): p. 9-10

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2103
Adres: Kadijksplein 1
Adressen: Kadijksplein 1 A B C D E F G H K L;Kadijksplein 2 A B C D E;Kadijksplein 3 A B C D
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: V.m.Hoofdgebouw van het Entrepotdok (1828/30, door de stadsbouwmeester J. de Greef), bestaande uit een lange en twee korte, naar de zijde van een binnenplein uitstekende, boven de omlopende gevellijst van een extra verdieping voorziene vleugels. Zandstenen, door een fronton gedekte inrijpoort. Aan de achterzijde van de hoofdvleugel een rij toscaanse zuilen van een dichtgezette galerij.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]