Plantage Middenlaan 24 
Hollandsche Schouwburg
Naam: Hollandsche Schouwburg
Adres: Plantage Middenlaan 24
Oud adres: (Plantage Muiderstraat) V131, wijk 15, klein nr. 8, kadaster H4818, verponding 6509
Gebouwtype: Cultuur
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1892, 1930, 1958, 2024
Architect: C.A. Brombach (1892), Jan Leupen (1958), Uri Gilad - Office Winhov (2024)
Opdrachtgever: Louis Bouwmeester (1892), Stichting Hollandsche Schouwburg (1958)
Restauratie: 2023
(23 afbeeldingen)
In 1892 werd de Artis Schouwburg (later Hollandsche Schouwburg) geopend. De classicistische gevel heeft een tempelfront met zuilen en een groot driehoekig fronton en is wit gepleisterd, waardoor het zich goed voegt in de Plantagebuurt. Segmentvormige en driehoekige frontons boven de vensters op de 1ste verdieping. Rustica basement met rondbogige poortjes als ingangen. De balustrade en de beelden daarop en op het fronton zijn verdwenen.
De Hollandsche Schouwburg staat op de plek waar vroeger de woning stond van Dr. G.F. Westerman, directeur van Artis. Na diens dood is het terrein aan Louis Bouwmeester (1842-1925) aangeboden om er een theater te laten bouwen. Architect Cornelis Antonius Bombach Czn (1857-1917) ontwierp in 1891 het theatergebouw. Na diverse wijzigingen in de bouwplannen werd het uiteindelijk op 5 mei 1892 in gebruik genomen als Artis Schouwburg. Al spoedig werd het gebouw omgedoopt tot Hollandsche Schouwburg. De Nederlandsche Tooneelvereeniging werd de huurder van het pand. Door de ligging in de Plantagebuurt, waar veel Joden woonden, was het theater sterk verbonden met de Joodse gemeenschap. In dit theater gingen toneelstukken van Herman Heijermans (1864-1925) in première. Louis Davids (1883-1939) maakte hier furore.
Vanaf september 1941 werd het theater, door de maatregelen van de Duitse bezetter, één van de weinige culturele gebouwen die nog voor Joden toegankelijk waren. In het toen als Joodsche Schouwburg bekend staande theater mochten alleen nog Joodse artiesten optreden voor een uitsluitend Joods publiek. Vanaf juli 1942 tot november 1943 deed de schouwburg dienst als verzamelplaats voor de deportaties van Joden naar Westerbork, het doorgangskamp op de route naar de vernietigingskampen. Vanuit dit gebouw zijn ruim 46.000 Joden uit Amsterdam gedeporteerd. Weinigen overleefden en keerden terug. De Duitsers hadden overigens ook de Portugese Synagoge voor dit doel overwogen maar de Hollandsche Schouwburg was meer geschikt. Eind 1943 werd Amsterdam 'Judenrein' verklaard.
Na de oorlog stond het gebouw leeg. In 1955 werd overwogen het gebouw te gebruiken voor het tentoonstellen van schuttersstukken (waarvoor later de 'schuttersgalerij' kwam in het Amsterdams Historisch Museum). Pas in 1962 kreeg het gebouw een herbestemming als gedenkplaats. Alleen het voorste gedeelte van het gebouw is blijven bestaan. Het ontwerp van de gedenkplaats is van architect Jan Duiker.
De oorlogsgeschiedenis van dit voormalige theatergebouw is overigens verbonden met de aan de overzijde van de straat gelegen crèche (Plantage Middenlaan 31-33), van waaruit ongeveer 600 baby's en kleine kinderen werden gered. (Zie ook: Nationaal Holocaustmuseum.) De crèche was in 1942 ingericht op verzoek van de Joodsche Raad voor de opvang van de jongste kinderen van de mensen die in de Hollandsche Schouwburg waren opgesloten.
Bij de restauratie in 2023 werd het transparante karakter van de verbouwing van Jan Duiker hersteld door de drie openingen vanuit het voorgebouw naar de gedenkplaats weer te openen. De gevel werd ook gerestaureerd. Zo kwam de belettering maar ook de kroonlijst aan weerszijden van het fronton terug. De kleurstelling dateert uit de ingreep van Jan Duiker.
Gebruikte literatuur:
- Jan Stoutenbeek en Paul Vigano. Gids van Joods Erfgoed in Nederland. Amsterdam 2016: p. 89-91
- Inventarisatie Joods Cultuurhistorisch Erfgoed: p. 86
- 'Oude gebouwen krijgen nieuwe bestemming'. De Waarheid, 31 mei 1955
MIP-nummer: 10394
Functie: Schouwburg
Architect: Brombach, C.A.
Jaartal: 1893
Bouwstijl: Neoclassicisme XIXB
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 532241
Adres: Plantage Middenlaan 24
Adressen: Plantage Middenlaan 24
Inschrijvingsdatum: 22-07-2016
Redengevende omschrijving: Gevel en achterliggend restant van de voormalige Hollandsche Schouwburg. Daarachter gelegen binnenplaats met galerijen, monument en ruïne van de toneeltoren ter herdenking van de van hier uit gedeporteerde Amsterdamse joden. Onderin het schouwburgdeel een chapelle ardente met de namen van de gedeporteerden. Terreininrichting, met bestrating en besloten, onverharde tuin.
Dit theater werd op 5 mei 1892 in gebruik genomen. Het was het grootste en het meest luxueuze theater in de Plantage. Het ontwerp was van C.A. Bombach. De gevel is opgetrokken in een variant van het 'internationale' neoclassicisme. De zaal bood zitgelegenheid aan 1360 bezoekers met diverse foyers. De witte zaal werd verlicht door een enorme gaskroonluchter met 140 lichten. Stukken van Herman Heijermans gingen hier in premiëre, Louis Davids maakte er furore. Vanaf zomer 1942 werd het gebouw een verzamelplaats voor transport van Joden naar het doorgangskamp Westerbork. Van daar volgden deportaties naar de vernietigingskampen in het oosten. In 1958 besloot de gemeente de voormalige schouwburg te bestemmen als monument voor de joodse slachtoffers van het naziregime. In 1992 werd de inrichting van de gedenkplaats uitgebreid met een wand van 6700 gegraveerde namen. Centraal in de ruimte brandt een eeuwige vlam.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: maart 2024
