Oude Turfmarkt 145 
Adres: Oude Turfmarkt 145
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Verhoogde halsgevel
Bouwstijl:
Hollands Classicisme
Bouwjaar: 1642/1643
Architect: Philips Vingboons
Opdrachtgever: Pieter Jansz. Sweelinck
(14 afbeeldingen)
Oorspronkelijk tweeling Rokin 145-147. Verhoogde halsgevel met Toscaanse pilasters op beletage, op 1ste en 2de verdieping Ionische pilasters, in hals Toscaanse pilasters die een driehoekig topfronton dragen, verder een wapensteen in hals, jaartalsteen in Romeinse cijfers (MDCXLIII) en festoenen, basement met blokwerk. Achtergevel met kolossale Dorische pilasters. Interieur: interieur in Lodewijk XIV-stijl.
De gevel van het huis van Pieter Jansz. Sweelinck (de zoon van de beroemde organist Jan Pietersz. Sweelinck) is één van de mooiste voorbeelden van de verhoogde halsgevel in de stijl van het Hollands classicisme van Philips Vingboons, gebouwd door de bouwmeester zelf. Vingboons was de architect die de classicistische pilastergevel toepaste op het smalle woonhuis en kan daardoor de uitvinder van de halsgevel worden genoemd. De halsgevel met pilasters wordt ook wel de Vingboonsgevel genoemd, alhoewel Vingboons zich beslist niet beperkte tot de pilastergevel. Vingboons heeft ook veel gevels zonder pilasters ontworpen. Maar dit type pilastergevel is erg populair geworden en veel nagevolgd. Voorbeelden van navolgingsarchitectuur in de Vingboons-stijl zijn: Beulingstraat 25, Bloemgracht 108, Brouwersgracht 218, Korte Prinsengracht 9, Looiersgracht 21 en Singel 412.
Rokin 145 heeft Toscaanse pilasters op de beletage, Ionische pilasters over de eerste en tweede verdieping en Toscaanse pilasters in de hals: ongebruikelijk want boven een lichte Ionische orde wordt doorgaans niet de zwaardere Toscaanse orde geplaatst. Als we echter de gevel met de tekening van Philips Vingboons vergelijken valt op dat ook in de hals de Ionische orde (het Van Campenkapiteel!) is toegepast. De pilasters in de hals dragen, zowel op de tekening als feitelijk, een driehoekig topfronton. In de hals bevindt zich ook een wapensteen. Verder zien we een jaartalsteen in Romeinse cijfers (MDCXLIII) en festoenen.
Het verschil tussen de ontworpen en gerealiseerde situatie is merkwaardig, aangezien we uit een bewaard gebleven contract van de bouwheer met de steenhouwer Claes Arentsz. weten dat de steenhouwer zich precies moest houden aan de ontwerpen die Vingboons hem leverde. Mogelijk heeft Vingboons in de gravures die later van zijn ontwerpen zijn gemaakt, deze ongerijmdheid gecorrigeerd en hebben de pilasters op de geveltop alsnog de Ionische orde gekregen.
Oorspronkelijk was hier sprake van een tweeling. De bouwheer had beide panden laten bouwen en ging zelf wonen in het ene huis, terwijl hij het andere verhuurde. Kennelijk stelde hij geen specifieke eisen aan de indeling van zijn woonhuis, want die was identiek, zij het spiegelbeeldig, aan het huurpand. In 1884 kreeg het rechterhuis, Oude Turfmarkt 147, een nieuwe gevel. Echter, beide huizen zijn nog aanwezig, inclusief de beide achtergevels met een kolossale Dorische pilasterorde.
De plattegrond van de Sweelinck-huizen is interessant: het betreft hier een overgangstype naar het gangbare Amsterdamse grachtenhuis met dwars geplaatst achterhuis. Het voorhuis (de eerste bouwmassa tot aan de binnenplaats) is hier nog een traditioneel 'zaalhuis' met binnenhaard en zijkamer. De voor het 'rijpe' Amsterdamse grachtenhuis zo kenmerkende over het gehele voorhuis doorlopende gang is reeds herkenbaar: het eerste gedeelte van de gang is nog een 17de-eeuws 'voorhuis' met zijkamer. Heel merkwaardig is dat het voorhuis en de zijkamer even groot zijn, waardoor de scheidingswand zich achter de middenstijl van het middelste kruiskozijn bevindt.
Overigens is het interessant dat Vingboons door de regenten van het Sint Pietersgasthuis werd benaderd om aan de Oude Turfmarkt een negental huurhuizen te bouwen, niet ver van de Sweelinck-huizen vandaan. Van deze negen panden resteren er nog drie, maar onherkenbaar gewijzigd. Zie: Oude Turfmarkt 127-129.
Gebruikte literatuur:
- Koen Ottenheym. Philips Vingboons (1607-1678). Architect. Zutpen, 1989: p. 82-83
- Theo Rouwhorst. 'XXXII. Gevelbasementen.' Binnenstad 249 (dec. 2011)
- Paul Spies e.a. Het Grachtenboek II. Den Haag, 1992: p. 123
- Gabri van Tussenbroek. '"Alzo zult gijlieden dat maken" Gebruik en ontwikkeling van contracten en bestekken in de Amsterdamse bouworganisatie tot 1564.' Bulletin KNOB 2009-1: p. 19-31
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 326, 444
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 5785
Adres: Oude Turfmarkt 145
Adressen: Oude Turfmarkt 145
Inschrijvingsdatum: 20-12-1977
Redengevende omschrijving: Pand met pilaster-halsgevel, in 1643 gebouwd door Philips Vingboons; deurpartij XIX A.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: augustus 2024