Herengracht 495 
Adres: Herengracht 495
Oud adres: X404, wijk 57, klein nr. 68, kadaster I4428, verponding 3813
Postcode: 1017BT
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1670/73, 1739/40, 1774/76
Architect: Jean Coulon (1739)
Opdrachtgever: Jan Six II (1668-1750) (1737), Jan Six III (1730-1779) (1774)
(27 afbeeldingen)
17de-eeuws dubbel huis, meerdere malen verbouwd, in 1739/40 en 1774/76, zandstenen gevel in Lodewijk XIV-stijl met drie ramen, rechte lijst met open balustrade met gesloten middendeel met wapen en fasces met bijlen en vazen, geblokte hoekpilasters, deur- (Ionische portiek) en raamomlijsting, zeldzaam balkon met gesmeed hek met inschrift 'omnia orta occidunt', dubbele stoep met flesbalusters in Lodewijk XIV, Empire roedenverdeling met gesneden middendorpels op de hoofdverdieping; empire deur, -kalf en snijraam. Interieur: Gang en trappenhuis zijn uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl en dateren uit 1774/76, achterkamer in Lodewijk XVI-stijl met vijf deurstukken in kleur van Jan Punt uit 1774/76. Zeldzaam voorbeeld van een dubbel huis met grote binnenplaats in midden van huis.
Ervan 25 en 26 in park A van de Vierde Uitleg werden in 1664 gekocht door de kooplieden Lucas en Hendrik Scholten die ze in 1665 weer van de hand doen aan Agatha de Vlaming van Oudtshoom (1588-1666). Zij is de weduwe van Jan Comelisz Geelvinck (1579-1651), die tussen 1626 en 1647 twaalf maal burgemeester is (Herengracht 174) woonde. Zij koopt van de koopman Martinus Alewijn (Herengracht 458), ook de aangrenzende erven aan de Reguliersdwarsstraat, maar zij overlijd kort daarna. Haar erfgenamen doen in 1671 het hele complex over aan Elisabeth van der Voorde (1611-1677), weduwe van David de Wildt, secretaris van de Admiraliteit. Elisabeth van der Voorde laat een dubbel huis met een zeer eenvoudige bakstenen gevel bouwen, dat in 1673 gereed komt. Aan de zijde van de Reguliersdwarsstraat verrijzen op drie erven, dus ten dele achter nr. 497, een 'huysinge en stallinge'.
Het 17de-eeuwse grachtenhuis werd twee maal in de 18de eeuw verbouwd, in 1739/40 (1ste verbouwing) door Jan Six II (1668-1750) en zijn vrouw Anna Elisabeth van den Bempden (1695-1773) en in 1774/76 (2de verbouwing) in opdracht van Jan Six III (1730-1779) en diens vrouw Johanna Clifford (1733-1779). Jan Six II was de zoon van de bekende Jan Six I (1618-1700) en Margaretha Tulp (1634-1709) (Herengracht 619) is 16 x burgemeester geweest, in 1719, 22, 24, 26, 28, 30, 33, 36, 37, 39, 40, 42, 43, 45, 46 en 48. Zijn zoon Jan Six III werd in 1758 in de vroedschap gekozen, maar werd geen burgemeester. Hij was wel schepen, in 1760.
Van de 1ste verbouwing bleef de voorgevel in Bremer zandsteen, in Lodewijk XIV-stijl, bestaan, terwijl het interieur, in Lodewijk XVI-stijl, dateert van de 2de verbouwing waarbij een achterhuis werd gebouwd (dat gereed kwam in 1776). Opvallend is de grote binnenplaats in het midden van het huis. Van deze verbouwing is een zilveren hamer en troffeltje bewaard gebleven die werden gebruikt voor de eerste spijker en de eerste steen.
De lijstgevel, die bij de 2de verbouwing werd gehandhaafd, heeft een attiek op de rechte kroonlijst bestaande uit een open balustrade en een gesloten middeldeel met een wapen waarin destijds het familiewapen Six was ingeschilderd. Ook het fraaie hekwerk van het balkon bevatte een verwijzing naar de familie Six, maar dat is wel nog aanwezig. In de tekst 'oMnIa orta oCCIDVnt' (al wat ontstaan is, vergaat) is op kunstige wijze het jaartal 1707 verborgen: het jaar waarin Jan Six II het huis kocht. Het balkon vormde de aanleiding voor een spotvers:
1740 op het Nieuwe Gebouw van den Wel Edele Groot Achtbaren Heere Mr. Jan Six, Heere van Hillegom en Vromade, etc. etc.
sta stil gij wandelaar, en blijft een wijnig staan,
beschouw met aandagt dog dit grootsch gebouw eens aan:
het opschrift, in 't Balkon, vertoond Uw zonneklaar,
de inkomst der posterij, zo van de zoon als vaêr,
de eignaar van dit Huis, dat is de groote Six,
van voren schijnd hij wat, van agtren is hij nix.
Jan Six II en zijn gelijknamige zoon waren postmeester van het Antwerpse kantoor, een in de 18de eeuw veel voorkomende bijverdienste voor regenten. Het werk werd in werkelijkheid gedaan door iemand anders die een schijntje verdiende voor wat het ambt in werkelijkheid opleverde. Ook dienstboden waren vaak in naam nog bekleed met ander, voor diens werkgever lucratief ambt. Het was dan niet de bedoeling dat wanneer zo'n dienstbode werd ontslagen, hij dat andere ambt wel bleef bekleden. Op 5 januari 1746 werd door het stadsbestuur het volgende bepaald: "Laastelijk is gerezolveert, dat wanneer een dienstboden die tot eenig ampt off emplooy geavanceert is en bij een der heeren Regerende off Oud Burgermeesteren, mitsgaders derselver wedue off erfgenaamen nog in den dienst zijn, en sig sodanig komen te gedragen dat haar heer off vrouw reden mogten hebben uyt hoofden van qualijk gedrag als andersints, den selven geavanceerde dienstboden te laten gaan, sal deselve dienstboden op requesitie van dien heer, vrouw off erfgenaamen van sijn becomen ampt werden gedeporteert en sal het zelve ampt wederom coomen ter disponeering van dien heer burgermeester ofte desselfs erve, die hetzelve ampt sal begeeven hebben, mits daarvan kennis geevende aan de heeren Regeerende Burgermeesteren." De aanleiding voor dit besluit was dat een dienstbode van Jan Six in 1745 door de burgemeesters van een postmeesterschap werd ontslagen en het ambt opnieuw aan Jan Six werd gegeven om opnieuw aan een plaatsvervanger te geven. In het belastingcohier van 1742 staat Six aangeslagen met een inkomen van fl. 45.000 - het op twee na hoogste in Amsterdam -, zijn jonge zoon met een inkomen van fl. 8700 en met drie knechten met inkomsten uit stedelijke functies.
Vermeldenswaardig is dat Mozart bij zijn bezoek aan Amsterdam in 1766 ook optrad in dit familiehuis Six. Het wonderkind was toen 10 jaar oud en bespeelde een klavichord die speciaal voor deze gelegenheid was aangeschaft.
Herengracht 475 heeft verschillende architecten gehuisvest. In het pand was vanaf 1909 architect Herman Ambrosius Jan Baanders (1876-1953) werkzaam, die in 1924 met Jan Baanders Jr. (1884-1966) naar Herengracht 493 verhuisde, maar er na de oorlog weer terugkeerde.
Sinds 1920 werkt ook restauratiearchitect A.A. Kok (1881-1951) op een bovenverdieping, tot 1962, dan komt zijn zoon, architect IJsbrand Kok (Herengracht 38) er werken. Het architectenbureau Kok heeft veel monumenten gerestaureerd. A.A. Kok was ook actief in de oudheidkundige verenigingen. Hij was secretaris van de Bond Heemschut en redacteur van het blad Heemschut en tevens bestuurslid van de Vereniging Hendrick de Keyser. Voorbeelden van zijn restauraties zijn Herengracht 412 (1921), Prinsengracht 2 (1929) en Gouden en Zilveren Spiegel (1931). Hij bracht daarbij zoveel mogelijk de oorspronkelijke verschijningsvorm terug, alhoewel hij een voorkeur had voor de 18de-eeuwse roedenverdeling.
Gebruikte literatuur:
- Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 90
- I.H. van E. 'De 'geavanceerde dienstboden' van burgemeester Six'. Maandblad Amstelodamum 50 (1963): p. 161-162
- I.H. van E. 'Een spotvers op de gevel van het huis Herengracht 495 in het jaar 1740'. Maandblad Amstelodamum 57 (1970): p. 166-167
- I.H. van Eeghen. 'Anna Wijmer en Jan Six'. Jaarboek Amstelodamum 76 (1984): p. 38-68
- Pieter Fischer. 'Een enigma Sixianum'. Maandblad Amstelodamum 58 (1971): p. 97-98
- Pieter Fischer. 'Opnieuw Omnia Orta Occidunt'. Maandblad Amstelodamum 58 (1971): p. 111
- Geert Mak. De levens van Jan Six. Een familiegeschiedenis. Amsterdam, 2016: p. 191, 220
- R. Meischke. 'Enkele Amsterdamse ontwerpen van c. 1720; mogelijk van Jean Coulon'. Bulletin KNOB 77 (1978): p. 153-169
- R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 81
- Theo Rouwhorst. 'XVIII. Balkons.' Binnenstad 233 (maart 2009)
- P.J. Six. 'Nogmaals Omnia Orta Occidunt'. Maandblad Amstelodamum 57 (aug./sept. 1970): p. 145-151
- H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993; p. 459, 506, 519
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1661
Adres: Herengracht 495
Adressen: Herengracht 495
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis met drie traveeën brede zandstenen gevel met middenrisaliet en geblokte hoeklisenen, versierde middentravee waarin marmeren balcon; rechte lijst met triglyfen en attiek (XVIIIa). 6 Louis XIV flesbalusters. Empire roedenverdeling met gesneden middendorpels op de hoofdverdieping; empire deur, -kalf en snijraam.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
[Grachtenboek van Caspar Philips]
Laatste wijziging: januari 2022