Heiligeweg 19 
Adres: Heiligeweg 19
Oud adres: D226, wijk 27, klein nr. 36, kadaster F4377, verponding 4057
Gebouwtype: Poortje
Bouwstijl:
Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1603, 1663
Restauratie: 2017
(29 afbeeldingen)
Poortje van het voormalige Rasphuis: zandstenen poortje met halve zuilen en reliëf boven de doorgang (Hendrick de Keyser, 1603). De bekronende beeldengroep is van later. Het oorspronkelijke poortje had een segmentvormig fronton met stadswapen en keizerskroon.
Het Rasphuis, gelegen aan de Heiligeweg, werd in 1589 gesticht voor de opvang van misdadigers en bedelaars. De naam is ontleend aan het werk dat de gevangenen moesten verrichten: het raspen van Braziliaans hout voor de verfindustrie. Het poortje van het Rasphuis aan de Heiligeweg is het enige restant van de gevangenis. Het poort dateert uit ca. 1603 en wordt toegeschreven aan stadsbeeldhouwer Hendrick de Keyser (1565-1621), die diverse poortjes ontwierp. Zo zijn ook de poortjes van de Olofskapel en het Walenpoortje van zijn hand. De Keyser staat ook bekend als de architect van de Zuiderkerk, de Westerkerk en de Noorderkerk. Ook ontwierp hij de stadstorens, zoals de Montelbaanstoren en de Munttoren. Het reliëf toont de rasphuismeester staande op een met rasphout geladen wagen die met moeite de wilde dieren in toom houdt. Daarboven een spreuk van Seneca: 'Virtutis est domare quae cuneti pavent' ('Hetgeen daer alle man om swicht te temmen is manhaftheitsplight', volgens P.C. Hooft). De bekroning bestond oorspronkelijk uit een fronton met het wapen van Amsterdam en twee leeuwen, maar dat werd in 1663 vervangen door een beeldengroep met Catigatio (tuchtiging) en twee geketende gevangenen (eind 18de eeuw tijdelijk verwijderd). In 1895 werd het Rasphuiscomplex gesloopt. Alleen het poortje bleef bestaan. Later werd hier een zwembad gevestigd. Tegenwoordig geeft het poortje toegang tot het winkelcentrum de Kalvertoren.
Achter het poortje aan de Heiligeweg bevond zich een tweede poortje (zie de prent van Dapper). Twee leeuwen en een middenreliëf afkomstig van dit poortje werden bewaard in het depot van het Rijksmuseum, waar de fragmenten zich thans nog steeds bevinden.
In 2017 werd het poortje gerestaureerd. Het reliëf werd gepolychromeerd. Echter, tegen het advies van Monumentenzorg in werd de muur, waarin het poortje was opgenomen, gesloopt zodat het poortje zich thans als een losstaand object manifesteert, hetgeen nooit de bedoeling is geweest.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1482
Adres: Heiligeweg 19
Adressen: Heiligeweg 15
Inschrijvingsdatum: 13-05-1970
Redengevende omschrijving: Poortje van het voormalige rasphuis: zandstenen poortje met halve zuilen en reliëf boven de doorgang (1603, door Hendrik de Keyser ?); bekronende beeldengroep later.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: juni 2022